«Աղքատին ողորմություն տվողը փոխ է տալիս Աստծուն, Եվ ըստ նրա տվածի էլ Աստված պիտի հատուցի նրան»
(Առակ. ԺԹ 17)
Սկսյալ Դ դարից Հայոց Եկեղեցում ձևավորվում է բարեպաշտական մի սովորույթ, որը դարերի հոլովույթում վերածվում է ազգային-եկեղեցական ինքնութեան սնունդի աղբիւր: Նորաթուխ սովորույթի կենսագործման հատկանշական վկայություն է պահպանվել Է դարի պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանի մատյանում. «Իսկ երբ թագավորն ու իշխանները ետ դարձան դեպի Արձանը և իջան Ս. Գրիգորի մոտ՝ Ս. Կարապետի գտնված տեղը, մեծապես գոհություն էին հայտնում Աստծուն, Պատարագ էին մատուցում, անհամար սպիտակ անասուններ, նոխազներ ու գառներ մատաղ էին անում և աղքատներին բազում ողորմություն տալիս»: Եվ սա միակ վկայությունը չէ. ուշագրավ է նաև Ոսկեդարի պատմիչ Ղազար Փարպեցու տեղեկությունը, որով նա ներկայացնում է Դվինում Հայոց մարզպան Վահան Մամիկոնյանի կատարծ արարքը. «Մտնելով Դվին ոստանը և աժանավորապես շնորհակալության պատարագ մատուցելով Աստծուն, հետո, նախ ըստ սովորության, կատարելով աղքատներին մատուցելիք նվերները, իրենք էլ ուրախացան Աստծուն հաճելի խնդալից սրտով»:
Ահավասիկ, ինչպես տեսանելի է վերոհիշյալ վկայություններից, Լուսավորիչ հայրապետի կողմից քրիստոնեական կյանքի մեջ ընդգրկած յուրահատուկ սովորույթի միակ նպատակը՝ աղքատների ու կարոտյալների համար կամավոր նվիրաբերությունն է, որը կոչվել է մատաղ:
Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարանները «մատաղ» բառի կրոնական իմաստի առումով տալիս են հետևյալ ստուգաբանությունները. «Զոհ մատուցելու կենդանի…, զոհ մատուցելու արարողությունը, զոհի համար մորթած կենդանու միսը, որ եփում են և ձրի բաժանում մարդկանց»:
Ըստ Աճառյանի արմատական բառարանի, «մատաղ» բառն ստուգաբանվում է՝ «մատղաշ, փափուկ, դեռատի, մանկահասակ»: Աճառյանն իր բացատրությունների մեջ նշում է, որ «մատաղ» բառը՝ զոհի իմաստով, ստուգաբանելի է համաձայն Ս. Գրիգոր Տաթևացու ստուգաբանության, որ է՝ «մատուցի՛ր աղ»: Ինչպես տեսանելի է, ժամանակակից բացատրական բառարանները «մատաղ» բառի համար սահմանում են մի ստուգաբանություն, որն ամբողջովին չի արտահայտում «մատաղ» բառի կրոնական իմաստը: Ի տարբերություն նշյալ բառարանների, «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» բառարանի բացատրությունը, կարծես թե մոտենում է մատաղի հոգևոր իմաստին՝ «որպէս որթ մատաղ զենլի, եւ բաշխելի աղքատաց որպէս ագապ»: Այսպիսով, հոգևոր սովորույթ մատաղը՝ օրհնված աղ կերած մատղաշ կենդանին (կամ թռչուն) է, որը մորթելուց և եփելուց հետո իբրև ողորմություն ու օգնություն բաժանվում է աղքատներին ու կարոտյալներին: Ըստ այսմ, մատաղը «նախ՝ ընծա(ներ) է (են) Աստծուն: Երկրորդ՝ փրկության հույս է…: Երրորդ՝ աղքատասիրություն և ողորմություն է: Չորրորդ՝ ննջեցյալների հիշատակ»:
Թեպետ մատաղների համար մասնավոր օրեր սահմանված չեն եղել, սակայն՝ սկսած Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Հայրապետի ժամանակներից, Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում ընդունված սովորություն է տերունական ու նշանավոր սուրբերի տոներին, Ս. Սեղան հաստատելու առթիվ, կիրակի օրերին և այլ պատեհ առիթներով Ս. Պատարագից հետո մատաղ անելը, որպեսզի հավատացյալները Ս. Պատարագի ժամանակ Տիրոջ պատվական ու կենարար ս. Մարմինն ու ս. Արյունը ճաշակելուց հետո, անմիջապես անսուրբ կերակուր չընդունեն, այլ նախ մատաղի օրհնված միս ուտեն և ապա այլ կերակուրներ: Սրանցից զատ, ինչպես վերը տեսանք, մատաղ էր արվում նաև այլևայլ հաջողությունների առիթներով, ինչպես նաև ննջեցյալների հիշատակին, որն էլ իբրև հոգեհաց բաժանվում էր աղքատներին ու կարոտյալներին:
Այսօր մատաղ է արվում ոչ միայն վերը նշված օրերին ու առիթներով, այլև ուխտի, ուխտագնացությունների ու որևէ փորձանքից ազատվելու համար Աստծուն գոհություն և փառք մատուցելու նպատակով: Ներկայումս մատաղ է արվում նաև ծննդյան տարեդարձների, անվանակոչությունների և նշանակալի այլազան իրադարձությունների շարժառիթներով:
Մատաղի կենդանի են համարվում «բոլոր ընտանի ուտելի չորքոտանիք». եզ, ցուլ, ոչխար, գառ: Այսօր մատաղացու են համարվում նաև թռչնազգիներից աքաղաղն ու աղավնին, որոնց մասին, սակայն, մատենագրության մեջ որևէ ակնարկ չկա, թե երբևէ դրանք համարվել են մատաղի նյութ. կարծում ենք, որ աքաղաղն ու աղավնին մատաղացու են դարձել վերջին ժամանակներում, մոտավորապես ԺԹ դարի վերջերից ի վեր, որը, անշուշտ, աղերսված է հավատացյալների քսակի պարունակության հետ:
Նախկինում մատաղ էին արվում միայն արու կենդանիները, սակայն միջին դարերում այլևս վերանում է արուի և էգի զանազանությունը. «Թէ որձ է եւ թէ էգ, ոչ է խոտելի»: Զարմանալիորն ներկայումս դարձյալ խտրականություն է դրվում կենդանիների կամ թռչունների տեսակների մեջ. նախընտրությունը տրվում է արուներին: Այնուամենայնիվ տեսակների տարբերությունը, խոնարհաբար կարծում ենք, որևէ էական նշանակություն չունի: Բայց առկա է մի պարագա, որն անցյալում կարևորվել է, հետևաբար, այսօր ևս առաջնակարգ նշանակություն ունի: Քանի որ մատաղն Աստծուն մատուցվող ընծա է, ապա մատաղացու կենդանին պետք է արդար վաստակի արդյունք լինի (և ոչ թե հափշտակության կամ գողության, կամ գնի իջեցումով գնված, կամ էլ ինչպես այսօր է տարածված՝ մուրացիկությամբ ձեռք բերված վաստակի), ընտիր և գեր, որովհետև «ընտիրը մեր աչքին սիրելի է, ինչպես Իսահակը՝ Աբրահամի», և որպեսզի մատաղն Աստծուն «հաճելի լինի, ինչպես Աբելինը և ոչ [անընդունելի], ինչպես Կայենինը»: Խեղանդամված ու արատավոր կենդանուն չի կարելի մատաղ անել, «որովհետև Աստծո բաժինը պետք է ընտիր լինի և ոչ թե անարգ»: Հետևաբար, եթե մատաղացուն վերոհիշյալ խոտելի միջոցների արդյունք է, կամ՝ արատավոր, ապա նման նվիրաբերությունը պիղծ է ու անընդունելի, իսկ նվիրաբերողն էլ՝ անիծյալ:
Մատաղի կենդանուն, ըստ Ս. Գրիգոր Տաթևացու, պետք է մորթի արական սեռից հավատացյալ աշխարհականը: Կենդանուն պետք է մորթեն երկաթե սուր դանակով, «և ոչ մի ուրիշ գործիքով, որովհետև եթե երկաթ լինի, բայց սուր չլինի, և եթե սուր լինի, սակայն ոչ երկաթ՝ պիտանի չէ»: Կինը, մանուկն ու քահանայական դասին պատկանող որևէ մեկը, ըստ Ս. Գրիգոր Տաթևացու, չպետք է մորթեն մատաղացուին:
Մատաղացուի սրբագործումը կատարվում է օրհնյալ աղի միջոցով. հետուստ քահանայի կողմից կատարվող աղի օրհնության կարգի, այն տրվում է մատաղացու կենդանուն ի կերակուր, որից հետո միայն կարելի է դառնում դրան մորթելը (աղավնու պարագային՝ աղը կտուցի մեջ լցնելով, ազատ են արձակում):
Իսկ, թե ինչո՞ւ է մատաղացուի սրբագործումը կատարվում աղի օրհնությամբ: Այս հարցին, իրենց բացատրություններով, անդրադարձել են Ս. Ներսես Շնորհալին և Ս. Գրիգոր Տաթևացին: Ըստ այդմ, «աղը մաքրության օրինակ է, ինչպես որ Քրիստոս ասաց Իր աշակերտներին. «Դուք եք երկրի աղը» (Մատթ. Ե 13)՝ մաքրելու աշխարհի ապականությունը խոսքի (այսինքն՝ Ս. Ավետարանի – Ա. Կ.) քարոզչությամբ: Հետևաբար, աղի օրհնությունը կատարվում է, որպեսզի մատաղացուն՝ օրհնված ու սրբված աղն ուտելով, մաքրվի Արարչի անեծքից և Տիրոջ համար արժանի նվեր դառնա՝ տարորոշվելով կուռքերին մատուցվող պիղծ զոհերից և հասարակ զենումներից:
Հետևապես, քանզի կենդանու կամ թռչնի սրբագործումը կատարվում է օրհնված ու սրբված աղի միջոցով, ուստի արգելվում է մատաղացուին եկեղեցի մտցնելը. օծված ու սրբագործված տաճար միայն աղն են տանում օրհնելու համար:
Իսկ, թե «ինչո՞ւ կենդանուն եկեղեցի չեն տանում» այսօր էլ տարածում գտած հարցին, Ս. Գրիգոր Տաթևացին պատասխանելով՝ ասում է. «Նախ՝ որովհետև եկեղեցին դրախտի խորհուրդն ունի, որտեղ անասուն չէր մտնում: Նույնպես և եկեղեցի չպետք է մտնի: Երկրորդ՝ եթե Սինա լեռանն անասուն էր մոտենում, քարկոծվում էր: Եվ քանի որ եկեղեցին անմատույց լեռ է, ապա անասուններն ու անարժանները չպետք է մտնեն, նաև՝ գազան հերձվածողները: Երրորդ՝ հին տաճարում գառ էր պատարագվում, որն Աստծո Գառի օրինակն էր: Եվ քանի որ եկեղեցում ճշմարիտ Գառն է պատարագվում, ապա օրինակն արգելվում է [եկեղեցի մտցնելը]: Չորրորդ՝ Քրիստոսի օրինակով, որ տաճարից խարազանով հանեց ոչխարներին ու արջառներին, մենք ևս արտաքսում ենք: Հինգերորդ՝ զգուշանում ենք, որպեսզի եկեղեցին փարախի չվերածվի: Վեցերորդ՝ եկեղեցին բանավոր հոտի փարախն է և ոչ թե անբան [հոտի]: Յոթերորդ՝ ոչխարն անամոթ է, իսկ անամոթը եկեղեցուց արտաքսելի է, ինչպես Հուդան լպիրշությամբ դուրս ելավ»:
Հատկանշական հրահանգի ենք հանդիպում Ս. Բարսեղ Կեսարացու սահմանած կանոնում, համաձայն որի մատաղի միսը չի կարելի պահել տանն իբրև ուտելիք, այլ նույն օրը պետք է «սրտի մտաւք» բաշխել աղքատներին: Տիեզերալույս հայրապետի այլ կանոնների համաձայն, եթե մատաղն օրհնվում ու մորթվում է վանքի (կամ եկեղեցուն կից) մատաղատանը, ապա ոչխարի ու արջառի դեպքում պետք է մորթին ու կաշին և մեկ ոտքը տրվեն վանքին (կամ եկեղեցուն):
ՄԱՏԱՂԻ ՊԱՏՐԱՍՏՄԱՆ ՁԵՎԸ
Ս. Գրիգոր Տաթևացու վկայությունից երևում է, որ անցյալում մատաղացու կենդանուն կրակի վրա խորովել են. «Նախ՝ օրհնված աղ ենք տալիս կենդանուն: Երկրորդ՝ հրով խորովում ենք»: Սակայն այսօր, ի տարբերություն հնում ընդունված սովորության, ոչ թե կրակով խորովվում է, այլ ջրով և քահանայի կողմից օրհնված աղով խաշվում: Եվ այս սովորույթը, կարծում ենք, երևան է եկել ԺԹ դարի վերջերում:
Այնուհետև խաշված միսը բաժանվում է մանր կտորների և հացի մեջ դրվելով՝ բաշխվում է միայն ու միայն աղքատներին ու կարոտյալներին (հմմտ. Ղուկ. ԺԴ 12-14):
…Անցյալում՝ մատաղի սովորույթի հետ կապված, նողկալի ու խոտելի սովորույթներ են եղել հայոց մեջ, որք են՝ անասունի արյունից կերակուրի պատրաստումը և արյունը դռների սեմերին ու հավատացյալների ճակատներին քսելը: Ընդդիմանալով տգետների կողմից կատարվող անընդունելի և ոչ քրիստոնեական այս սովորույթներին, Ս. Ներսես Շնորհալի հայրապետը պատվիրում է. «…Եվ թող մեկը գառի արյունը տգիտաբար չհավաքի կամ ուտի, ինչպես լսում ենք, թե տխմարներն են անում, …որովհետև արյունը պիղծ է ըստ Աստծո հրամանի, որ Նոյին ասում էր. «Կենսատու արյուն պարունակող միս չուտեք» (Ծննդ. Թ 4): Եվ թող մեկը չհանդգնի դռների սեմերը գառի արյունով օծել, ինչպես ասում են, թե տգետներից ոմանք են անում [այդ], որովհետև դա հրեական [սովորություն] է, և ով որ այդպես է անում՝ անեծքի տակ է, քանի որ մեր դռների սեմերը մեր զգայարաններն են, որ[ոնք] Քրիստոսի արյունով են օծվում»: Ցավով պետք է նկատենք, որ մեր օրերում ևս կան մարդիկ, ովքեր կիրառում են վերոհիշյալ սովորույթները: Կարծում ենք, որ դա անգիտության հետևանք է, որը հեշտությամբ կվերացվի ճշմարտության ուսուցմամբ:
Իսկ այն հարցի վերաբերյալ, թե «ի՞նչ պետք է արվեն մատաղացու կենդանու փորոտիքը, գլուխը և մյուս մնացորդները», ցանկալի է թաղվեն հողի մեջ, որպեսզի շների ու կատուների կեր չդառնան:
«Մայր Մաշտոցի» համաձայն, մատաղի օրհնության ժամանակ ընթերցվում է Ղուկասի Ավետարանից հետևյալ հատվածը. «Երբ ճաշ կամ ընթրիք ես տալիս, մի՛ կանչիր ո՛չ քո բարեկամներին, ո՛չ քո եղբայրներին, ո՛չ քո ազգականներին և ո՛չ էլ քո հարուստ հարևաններին, որպեսզի նրանք էլ փոխարենը քեզ չհրավիրեն, և քեզ հատուցում լինի: Այլ երբ ընդունելություն անես, կանչիր աղքատներին, խեղանդամներին, կաղերին ու կույրերին և երանելի կլինես, որովհետև փոխարենը քեզ հատուցելու ոչինչ չունեն: Եվ դրա փոխարեն քեզ կհատուցվի արդարների հարության օրը» (Ղուկ. ԺԴ 12-14):
Ավետարանական այս հատվածը լավագույնս ներկայացնում է մատաղի խորհուրդը. հայոց մատաղը ողորմություն է, ինչն էլ, ըստ Տերունի խոսքի, նպաստում է մեղքերի թողությանն ու քավությանը: Բայց ոչ թե մատաղացուի արյամբ է կատարվում մեղքերի թողությունն ու քավությունը (ինչպես պնդում են տգետները և մատաղի խորհրդին անտեղյակները), այլ մատաղատիրոջ հոգու, մտքի ու սրտի դիտավորությամբ, քանի որ նա աղքատների ու կարոտյալների մասին հոգ տանելով, կենսագործում է Տիրոջ պատգամը և, Նրա անսուտ խոսքի համաձայն, գանձեր դիզում երկնքում, որպեսզի Անաչառ Դատաստանի օրը ողորմության գանձերը՝ որպես դշխո և երկնավոր թագուհի, նստելով Քրիստոս Աստծո աջ կողմը, մեծ համարձակությամբ դեպի իրենց ձգեն ողորմածին ու նստեցնեն Աստվածորդու աջակողմը՝ առատապես հատուցելու կատարված ողորմությունների դիմաց. «Քանի որ անողորմ դատաստան է լինելու նրա հանդեպ, ով ողորմած չի եղել, քանզի ողորմածությունը բարձրագլուխ պարծենում է դատաստանի դիմաց» (Հակ. Բ 13), ինչպես և՝ «Երանի նրան, ով մտածում է աղքատի ու տնանկի մասին. փորձանքի օրը Տերը կփրկի նրան» (Սաղմ. Խ 2):
Հետևապես, մատաղը խնջույքի ու գինարբուքի առիթ չէ, այլ՝ բարեգործություն. «Բարեգործությունը, սակայն, իբրև դրախտ, հավիտյան կմնա օրհնության մեջ» (Սիրաք Խ17): Ուրեմն, հարկ է ողջ մատաղը՝ որպես ողորմություն, առանց աչառության բաժանել աղքատներին ու կարոտյալներին, որովհետև «ամեն տեսակ բարեգործություններից Աստծուն ավելի մոտ ու պատվական է աղքատասիրությունը, որով և առաջին սուրբերը՝ Աբրահամը, Իսահակն ու Հակոբը, ընտիր երևացին»: Որովհետև «ով ողորմում է աղքատին, արժանի է երանության» (Առակ. ԺԴ 21), քանի որ մեր Տերն ասում է՝ «[ինչ որ] Իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին արեցիք, այդ Ինձ համար արեցիք» (Մատթ. ԻԵ 40): Ի վերջո, ինչպես պատվիրում է Դանիել մարգարեն՝ «քո մեղքերը քավիր ողորմությամբ և քո անօրենությունները՝ աղքատներին գթալով» (Դանիելի մարգ. Դ 24):
Ահավասիկ, մատաղատիպ ողորմությունն Աստծո առջև մեզ համար բարեխոս է դառնում և Տիրոջից մեզ համար ողորմություն խնդրում: Մեր բարեխոսին են միանում նաև մյուսները, որոնք մեր ողորմությունն ստացած աղքատների ու կարոտյալների երագահաս աղոթքներն են, իսկ Բարերար Աստված երբեք ու երբեք չի արհամարհում ու անարգում աղքատի աղոթքը, այլ երբ դեպի Երկինք են բարձրանում ի խորոց սրտի նրա աղոթաբույր խոսքերը, Տերն ունկնդրում է և ի բարին կատարում (հմմտ. Սաղմ. ԻԱ 25):
Թեպետ մատաղի միջոցով ողորմություն է արվում, այնուհանդերձ ողորմության տերունավանդ այդ պատգամը պետք է զգուշորեն կատարել, այսինքն՝ «…ձեր ողորմությունը մարդկանց առաջ չանեք, որպես թե այն լինի ի ցույց նրանց, այլապես վարձ չեք ընդունի ձեր Հորից, որ երկնքում է: Այլ երբ ողորմություն անես, փող մի հնչեցրու քո առջև, ինչպես անում են կեղծավորները ժողովարաններում և հրապարակներում, որպեսզի փառավորվեն մարդկանցից…։ «Այլ երբ դու ողորմություն անես, թող քո ձախ ձեռքը չիմանա, թե ինչ է անում քո աջը, որպեսզի քո ողորմությունը ծածուկ լինի, և քո Հայրը, որ տեսնում է ինչ որ ծածուկ է, կհատուցի քեզ հայտնապես» (Մատթ. Զ 1-3):
… Դարերի հոլովույթում և նույնիսկ այսօր, օտար եկեղեցականներն ու աղանդավորները (նաև ծագումով հայ կաթոլիկ վարդապետներ) անմտաբար մեղադրել ու մեղադրում են Հայոց Եկեղեցուն մատաղի խնդրում՝ այն նույնացնելով հրեական զոհաբերությունների հետ: Սակայն մատաղը, հակառակ նրանց անիմաստ պնդումների, հրեական մեղքի պատարագ չէ, քանի որ «Քրիստոս մեկ անգամ որպես պատարագ մատուցվեց՝ շատերի մեղքերը վերացնելու համար» (Եբր. Թ 28), և «Նա է քավությունը մեր մեղքերի եւ ոչ միայն մեր մեղքերի, այլեւ ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհ. Բ 2): Եթե քրիստոնյա ազգերից [ոչ ոք մատաղ] անելու սովորություն չունի, թող ոչ մեկը մերն անպիտան չգտնի, քանի որ նրանք իրենց նախնի առաջնորդներից ավանդությամբ [դա] չընդունեցին, ինչպես մենք, և նրանց առաջնորդներն այդ օրենքը չսահմանադրեցին, քանզի [դրա] հարկը չեղավ»:
Այսպիսով, հայոց մատաղը զուտ ազգային-քրիստոնեական, խորապես բարեպաշտական մի սովորույթ է, որը հնարավորություն է տալիս հավատացյալին աղքատաց հանդեպ ցուցաբերելու կարեկցություն և ողորմածություն: Ուստի մատաղը «ոչ միայն վնաս չէ, այլև օգտավետ հոգիներին», որովհետև «ողորմություն գործողը կդասվի Քրիստոսի աջակողմը և կլսի երանավետ բարբառը. «Եկե՛ք, Իմ Հոր օրհնյալնե՛ր, ժառանգեցե՛ք աշխարհի սկզբից ձեզ համար պատրաստված արքայությունը. որովհետև քաղցած էի և Ինձ ուտելիք տվիք…» (Մատթ. ԻԵ 34-35)»:
