Կրոն կարելի է անվանել միայն այն աշխարհայացքը, որում կա Աստծո մասին միտք, Աստծո գաղափար, Աստծո ճանաչում, հավատ առ Աստված։ Եթե դրանք չկան, չկա և կրոն։ Մենք այդպիսի հավատը կարող ենք անվանել ինչպես կամենանք՝ շամանություն, ֆետիշիզմ, աստղագուշակություն, մոգություն։ Բայց դա կրոն չէ, դա կեղծ կրոն է, կրոնի այլասերում։ Այսօր ցանկանում ենք խոսել յուրաքանչյուր կրոնի և, իհարկե, քրիստոնեության հիմնական հարցի՝ Աստծուն վերաբերող վարդապետության մասին։
Աստծո մասին հարցումը բարդ է։ Ստիպված կլինեք բազմիցս լսել. «Դուք՝ քրիստոնյաներդ, պատմում եք մեզ Աստծո մասին, ապացուցում, որ Նա կա։ Իսկ Ո՞վ է Նա։ Ո՞ւմ մասին եք խոսում, երբ արտասանում եք «Աստված» բառը»։ Ահա դրա մասին էլ այսօր կխոսենք ձեզ հետ։
Սկսենք հեռվից։ Սոկրատի աշակերտ Պլատոնը մի այսպիսի միտք ունի՝ սկզբնապատճառները (որևէ բարդություն չունեցող պարզ իրերը) անսահմանելի և աննկարագրելի են։ Իրոք, բարդ իրերը մենք կարող ենք սահմանել պարզերի միջոցով։ Իսկ ինչո՞վ սահմանենք պարզերը։ Եթե մարդը երբեք կանաչ գույնը չի տեսել, ինչպե՞ս բացատրենք նրան՝ ի՞նչ է դա։ Մնում է առաջարկել նրան. «տես»։ Բացատրել, թե ինչ է իրենից ներկայացնում կանաչ գույնը, անհնար է։ Մի առիթով հայր Պավել Ֆլորենսկին իր խոհարարուհուն՝ պարզ ու անգրագետ մի կնոջ, հարցրեց. «Ի՞նչ է արևը»։ Փորձում էր նրան։ Կինը տարակուսանքով նայեց Ֆլորենսկուն և ասաց. «Արե՞ւը։ Է՜, տեսեք և կիմանաք»։ Ֆլորենսկին չափազանց գոհ մնաց պատասխանից։ Իրոք, կան բաներ, որ անհնար է բացատրել, կարելի է միայն տեսնել։
«Ո՞վ է Աստված» հարցին պետք է այսպես պատասխանել։ Քրիստոնեությունը ասում է, որ Աստված պարզ Էություն է, ամենապարզը բոլոր գոյություններից։ Նա ավելի պարզ է, քան արեգակը։ Նա այն իրողությունը չէ, որի մասին մենք կարող ենք դատողություններ անել և դրա միջոցով հասկանալ ու ճանաչել։ Նրան կարելի է միայն «տեսնել»։ Միայն Նրան «նայելով» ճանաչել, թե Ով է Նա։ Դուք չգիտեք՝ ինչ է արեգակը. տեսեք, չգիտեք՝ Ով է Աստված. տեսեք։ Ինչպե՞ս. «Երանի նրանց, որ սրտով մաքուր են, որովհետև նրանք Աստծուն պիտի տեսնեն» (Մատթ. Ե 8)։ Կրկնում եմ, ոչ բոլոր իրերն են ենթակա խոսքով նկարագրման և սահմանման։ Չէ որ մենք չենք կարող կույրին բացատրել՝ ինչ է լույսը, իսկ խուլին՝ ինչ է երրորդ օկտավայի դո հնչյունը, կամ՝ առաջինի ռե-ն։ Իհարկե կան բազմաթիվ իրեր, որոնց մասին մենք խոսում ենք և բավականին հասկանալի բացատրում։ Բայց քիչ չեն նաև այնպիսիք, որ դուրս են հասկանալի բացատրության սահմաններից։ Նրանց կարելի է ճանաչել միայն անմիջական տեսությամբ։
Գիտե՞ք՝ ինչն էր նախաքրիստոնեական հունա-հռոմեական գրականության մեջ անվանվում աստվածաբանություն, և ով՝ աստվածաբան։ Աստվածաբանություն ասելով հասկանում էին աստվածների արկածների ու գործերի մասին զրույցները։ Իսկ աստվածաբան էին անվանում այդ զրույցների հեղինակներին՝ Հոմերոսին, Հեսիոդոտոսին, Օրփեոսին։ Ահա ձեզ ե՛ւ աստվածաբանություն, ե՛ւ աստվածաբաններ։ Իհարկե, Աստծո մասին հետաքրքրական գաղափարներ կան Անաքսագորի, Սոկրատի, Պլատոնի, Արիստոտելի և այլ հին փիլիսոփաների մոտ, բայց դրանք հանրածանոթ չէին։
Իսկ ի՞նչն է քրիստոնեության մեջ անվանվում աստվածաբանություն։ «Աստվածաբանություն» եզրը հունարեն «թեոլոգիա» բառի թարգմանությունն է։ Իմ կարծիքով՝ շատ անհաջող թարգմանություն է, քանի որ «թեոլոգիա» բառի երկրորդ մասը՝ «լոգոս»-ը, ունի մոտ 100 իմաստ (առաջինը՝ Թեոս կամ Ֆեոս, հասկանալի է բոլորին՝ Աստված)։ Ի. Դվորժեցկու հին հունարեն-ռուսերեն բառարանում «լոգոս» բառի իմաստների 34 բառափունջ կա։ Յուրաքանչյուր բառափնջում ևս այդ բառը մի քանի իմաստ ունի։ Սակայն եթե խոսենք «լոգոս» հասկացության կրոնա-փիլիսոփայական հիմնական իմաստի մասին, ապա կարծում եմ՝ այն համապատասխանում է «գիտելիքին», «ճանաչողությանը», «տեսությանը»։ Թարգմանիչներն օգտագործել են բառի ամենակիրառելի նշանակությունը՝ «բան», և թեոլոգիան թագմանել այնպիսի անորոշ հասկացությամբ, ինչպիսին է աստվածաբանությունը։ Սակայն, ըստ էության, թեոլոգիան հարկավոր էր թարգմանել աստվածտեսություն, աստվածգիտություն, աստվածճանաչողություն։ Ընդ որում՝ քրիստոնեության մեջ տեսություն, գիտություն ասելով նկատի չունեն Աստծո մասին խոսքերը կամ դատողությունները, ինչպես ընդունված էր հեթանոսների մոտ, այլ սուրբ, մաքուր մարդու անմիջական աստվածըմբռնողության յուրահատուկ հոգևոր փորձառությունը։ Այդ միտքը շատ պարզ ու դիպուկ ձևակերպել է Հովհան Կղեմաքոսը. «Աստվածաբանության սկիզբը մաքրության կատարելությունն է»։
Աստվածաբանության մեջ դա կոչվում է Աստծուն ճանաչելու հոգևոր-փորձառական մեթոդ, որը քրիստոնյային հնարավորություն է տալիս Աստծուն ճշմարտապես հասկանալով ըմբռնել Սուրբ Գրքի աստվածային Հայտնության իրական իմաստը։
Աստվածաբանության մեջ կա ևս երկու մեթոդ, և չնայած դրանք զուտ ռացիոնալ են, այնուամենայնիվ ունեն Աստծուն ճիշտ հասկանալու որոշակի նշանակություն։ Այդ մեթոդներն են՝ ապոֆատիկը (բացասական) և կատաֆատիկը (դրական)։
Ապոֆատիկ մեթոդը բխում է այն անառարկելի ճշմարտությունից, որ Աստված սկզբունքորեն տարբեր է ողջ արարածներից, և այդ պատճառով՝ մարդկային հասկացությունների համար անհասանելի և աննկարագրելի։ Ըստ էության՝ այս մեթոդը արգելում է որևէ բան ասել Աստծո մասին, քանի որ Նրան վերաբերող մարդկային ցանկացած խոսք սուտ է։ Հասկանալու համար, թե ինչու է այդպես, ուշադրություն դարձրեք, թե որտեղից են առաջանում մեր բոլոր պատկերացումներն ու բառերը, ինչպե՞ս են դրանք կազմավորվում։ Ահա թե ինչպես։ Մենք տեսնում, լսում, շոշափում (և այլն) ենք ինչ- որ բան և համապատասխանաբար անվանում։ Տեսանք և անվանեցինք։ Մոլորակ հայտնագործեցինք և անվանեցինք Պլուտոն։ Մասնիկ հայտնագործեցինք և անվանեցինք նեյտրոն։ Կան կոնկրետ և ընդհանուր, աբստրակտ հասկացություններ, կան կատեգորիաներ։ Այդպես հարստանում և զարգանում է լեզուն։ Եվ քանի որ մենք հաղորդակցվում և միմյանց ենք փոխանցում այդ անուններն ու հասկացությունները, ուրեմն հասկանում ենք իրար։ Մենք ասում ենք սեղան և հասկանում՝ ինչի մասին է խոսքը, որովհետև այդ բոլոր հասկացությունները առաջ են գալիս՝ հիմնելով մեր երկրային կոլեկտիվ փորձի վրա։ Սակայն դրանք բոլորը շատ թերի, անկատար են նկարագրում իրական իրերը, տալիս միայն ամենաընդհանուր պատկերացում։ Գեյզենբերգը՝ քվանտային մեխանիկայի հիմնադիրներից մեկը, արդարացիորեն գրում էր. «Մեր և աշխարհի փոխազդեցության միջոցով առաջացող բոլոր հասկացությունների և բառերի իմաստները չեն կարող հստակ սահմանվել։ Այդ պատճառով էլ երբեք չի կարելի ռացիոնալ մտածողության ճանապարհով գալ դեպի բացարձակ ճշմարտությունը»։
Հետաքրքիր է ժամանակակից մտածողի և գիտնականի այս միտքը համադրել նրանից հազար տարի առաջ ապրած և քվանտային մեխանիկա չիմացող քրիստոնյա մեծ սուրբի՝ Սիմեոն Նոր Աստվածաբանի արտահայտության հետ. «Ես… ողբում էի մարդկային ցեղը, քանզի փնտրելով արտասովոր ապացույցներ՝ բերում են մարդկային հասկացություններ, իրեր, բառեր և մտածում, որ պատկերում են աստվածային Էությունը, այն Էությունը, Ում հրեշտակներից ու մարդկանցից և ոչ մեկը չի կարող ո՛չ տեսնել, ո՛չ անվանել»։ Տեսնո՞ւմ եք մեր բոլոր բառերի իրական արժեքը։ Եթե նույնիսկ երկրային իրերը նկարագրելիս դրանք անկատար են, ապա առավել ևս պայմանական են, երբ վերաբերում են Աստծուն, հոգևոր աշխարհի ռեալություններին։ Հիմա հասկանալի է՝ ինչու է ապոֆատիկ մեթոդը ճիշտ։ Կրկնում եմ՝ ինչ բառերով էլ մենք բնորոշենք Աստծուն, այդ բոլոր բնորոշումները սխալ են։ Դրանք սահմանափակ են, երկրային, վերցված մեր երկրային փորձառությունից։ Իսկ Աստված վեր է բոլոր արարածներից։ Այդ պատճառով էլ, եթե մենք փորձեինք լինել բացարձակ անսխալ և ընտրեինք ճանաչողության ապոֆատիկ մեթոդը, ապա պետք է պարզապես լռեինք։ Բայց այդ դեպքում ինչի՞ կվերածվեր կրոնը։ Ինչպե՞ս պիտի քարոզեինք և ընդհանրապես խոսեինք ճշմարիտ կամ կեղծ կրոնների մասին։ Չէ՞ որ Աստծո մասին վարդապետությունը յուրաքանչյուր կրոնի էությունն է։ Եվ եթե մենք Նրա մասին ոչինչ չկարողանայինք ասել, ապա պիտի խաչ քաշեինք ոչ միայն կրոնի, այլև մարդկային կյանքի իմաստը հասկանալու հնարավորության վրա։
Սակայն գոյություն ունի մեկ այլ մոտեցում ևս։ Այն թեև ձևականորեն սխալ է, բայց իրականում ճիշտ է ինչպես ապոֆատիկը։ Խոսքը վերաբերում է կատաֆատիկ մեթոդին, որը հաստատում է, որ պետք է խոսե՛նք Աստծո մասին։ Եվ պետք է այն պատճառով, որ Աստծո այս կամ այն ըմբռնումը սկզբունքորեն որոշիչ է մարդկային մտքի, կյանքի ու գործունեության համար։ Մտածեք՝ կա՞ տարբերություն հետևյալ հաստատումների միջև.
Ես ոչինչ չեմ կարող ասել Աստծո մասին։
Եվ ասում եմ, որ Աստված սեր է կամ՝ Աստված ատելություն է։ Իհարկե մեծ տարբերություն կա, քանի որ Աստծո հատկությունների յուրաքանչյուր մատնանշում կողմնորոշիչ է, ուղղություն, մարդկային կյանքի կանոն։
Պողոս առաքյալը հեթանոսների մասին գրում է, որ այն ամենը ինչ կարելի է իմանալ Աստծո մասին, նրանք կարող էին ճանաչել՝ զննելով շրջապատող աշխարհը։ Խոսքը գնում է Աստծո որոշ հատկությունների մասին, թե ինչպես ենք մենք ընկալում այդ պարզ Էության իմաստությունը, բարությունը, գթասրտությունը և այլն, որք մենք անվանում ենք Աստծո հատկություններ։ Սրանք Աստվածության միայն առանձին դրսևորումներն են, որոնք կարող ենք զգալ մեզ վրա և տեսնել շրջապատող աշխարհում։ Բայց Աստված պարզ Էություն է։
Չնայած մեր բոլոր բառերն անստույգ են, թերի և անկատար, այնուամենայնիվ, Աստվածային Հայտնությունը մեզ ուսուցանելու համար պարզիպարզո ասում է, որ Աստված Սեր է և ո՛չ ատելություն, Բարի է և ո՛չ չար, գեղեցիկ է և ո՛չ տգեղ… Քրիստոնեությունն ասում է. «Աստված Սեր է. և ով սիրո մեջ է ապրում, բնակվում է Աստծո մեջ, և Աստված բնակվում է նրա մեջ» (Ա Հովհ. Դ 16)։ Պարզվում է, որ Աստված-Սեր ուսուցումը անորոշություն, աբստրակցիա չէ, ո՛չ, դա մարդկային կյանքի բուն էությունն է, իրականում գոյություն ունեցող իդեալ։ Ահա թե ինչու «Ով չի սիրում եղբորը, մնում է մահվան մեջ». ահա թե ինչու «Ամեն ոք, ով ատում է եղբորը, մարդասպան է» և կամ՝ «Ամեն մարդասպան իր մեջ հավիտենական կյանք չունի» (Ա Հովհ. Գ 14, 15)։ Այլ կերպ ասած՝ եթե դու նույնիսկ մեկ մարդու հանդեպ թշնամանք ունես, մոլորվում ես և չարիքի ու տառապանքի մատնվում։ Մտածեք, թե ինչպիսի բարձր չափանիշ է տրվում մարդուն՝ Աստծո հատկանիշների մասին դրական վարդապետությամբ։ Դրանով ես կարող եմ գնահատել ինձ, իմ վարվեցողությունը, իմ արարքները։ Ես գիտեմ մեծ ճշմարտությունը. ինչ է բարին և ինչ է չարը, և հետևաբար ինչն է ինձ բերելու ուրախություն, երջանկություն, և ինչն է նենգաբար կործանելու ինձ։ Կա՞ մարդու համար ավելի մեծ ու վեհ բան։ Դրա մեջ է կատաֆատիկ մեթոդի ուժն ու նշանակությունը։
Հիմա հասկանո՞ւմ եք՝ ինչու է Աստծո Հայտնությունը տրված մարդկային հասկացություններով, պատկերներով, առակներով, ինչու է Նա՝ անմեկնելին ու աննկարագրելին պատմում մեզ Իր մասին մեր կոպիտ բառերով։ Եթե Նա խոսեր հրեշտակային լեզվով, մենք ոչինչ չէինք հասկանա։ Նույնն է, թե մեկը գա մեզ մոտ և խոսի սանսկրիտերեն։ Հնարավոր է, որ նա հաղորդի մեծագույն ճշմարտություններ, բայց մենք տարակուսանքով կբացենք մեր բերանները և կմնանք բացարձակ անգիտության մեջ։
Արդ, ի՞նչ է ուսուցանում քրիստոնեությունն Աստծո մասին։ Մի կողմից ասում է, որ Աստված Հոգի է և որպես պարզ Էություն չի կարող արտահայտվել մարդկային բառերով ու հասկացություններով, քանի որ ցանկացած բառ խեղաթյուրում է, մյուս կողմից՝ մենք կանգնած ենք Սուրբ Գրքում և բազում սրբերի փորձառությամբ տրված Աստծո Հայտնության փաստի առաջ։ Այսինքն՝ Աստված մարդու հետ խոսում է Իր մասին նրա լեզվով, և չնայած այդ բառերը անկատար են, սակայն անհրաժեշտ են մարդուն, քանզի մատնացույց են անում, թե ինչ պիտի անի, որ թեկուզ փոքր- ինչ մերձենա փրկաբեր ճանաչողությանը՝ Աստծո տեսությանը։ Իսկ որ Աստծո ճանաչողությունը փոքր- ինչ հնարավոր է, գրում է Առաքյալը. «Այժմ տեսնում ենք աղոտ, ինչպես պատկերը հայելու մեջ. իսկ այն ժամանակ պիտի լինի դեմառդեմ։ Այժմ շատից քիչը գիտեմ, իսկ այն ժամանակ կգիտենամ՝ ինչպես որ Նա ճանաչեց ինձ» (Ա Կորնթ. ԺԳ 12)։ Եվ Ինքը Տերն է ասում. «Հավիտենական կյանքը այս է. որ ճանաչեն Քեզ միակ ճշմարիտ Աստված, նաև Հիսուս Քրիստոսին, որ Դու ուղարկեցիր» (Հովհ. ԺԷ 3)։ Այդ հավիտենական կյանքի սկիզբը երկրային կյանքն է։
Տեր Աստված խոնարհվում է մեր սահմանափակ ըմբռնողության առջև և ճշմարտությունը հաղորդում մեր իսկ խոսքերով։ Կարծում եմ, երբ մեռնենք և ազատվենք այս «հասկացողական» լեզվից, ժպիտով կնայենք Աստծո, հոգևոր աշխարհի, հրեշտակների, հավիտենության մասին մեր պատկերացումներին, որ ունեինք նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կարդում էինք Հայտնությունը։ Երբ հասկանանք մեր պատկերացումների աղքատությունը, կտեսնենք նաև, թե ինչպիսի բարիք էր մեզ համար Աստծո, մարդու, աշխարհի մասին թաքնախորհուրդ Հայտնությունը, որը մատնացույց էր անում մեզ փրկաբեր կյանքի ճանապարհը, միջոցներն ու ուղղությունները։ Այսինքն՝ այդ ամենն անմիջական կապ ունի քրիստոնյայի հոգևոր կյանքի հետ։ Մենք բոլորս լի ենք կրքերով, բոլորս հպարտ ենք, ինքնասեր, սակայն, այդուհանդերձ, մարդկանց միջև հսկայական տարբերություն կա։ Ինչպիսի՞։ Մեկը տեսնում է իր մեջ այդ բոլորը և պայքարում, մյուսը չի տեսնում և չի էլ կամենում տեսնել։ Պարզվում է, որ դրական (կատաֆատիկ) աստվածըմբռնողության մեջ տրվում են ճշմարիտ չափանիշներ, որոնց օգնությամբ մարդը կարող է իրատեսորեն գնահատել սեփական անձը, եթե իսկապես կամենում է հավատացյալ լինել։ Իհարկե, հավատացյալ անվանվելով էլ նա կարող է ատել իր եղբորը, սակայն եթե նրա խիղճը ամբողջովին չի այրվել, իսկ միտքը՝ մթագնել, կարող է և հասկանալ, թե ինչ դիվային վիճակում է գտնվում։
Դուք գիտեք, որ կան բնական և գերբնական կրոններ։ Բնական կրոնները պատկերների և հասկացությունների, ասքերի և պատումների միջոցով արտահայտում են Աստծո անմիջական, բնական, մարդկային զգացումը։ Այդ պատկերացումները միշտ կրում են կամ պարզունակ մարդակերպ, կամ մտովի վերացարկված բնույթ։ Դրանցում մարդկային կրքերով ու առաքինություններով լի բազմապիսի աստվածների կերպարներն են, աստվածային Ոչինչը, պլատոնյան Դեմիուրգը, արիստոտելյան Առաջին շարժիչը և այլն։ Բայց այդ կրոնների ու կրոնա-փիլիսոփայական պատկերացումների բոլոր ճշմարտություններն ունեն վառ արտահայտված մարդկային ծագում։ Իսկ գերբնական կրոնները տարբերվում են նրանով, որ Աստված Ինքն է հայտնում, թե Ով է։ Եվ մենք տեսնում ենք ինչպիսի ցնցող տարբերություններ կան Աստծո քրիստոնեական ըմբռնողության և դրանից դուրս գտնվողների միջև։ Առաջին հայացքից թե այստեղ, թե այնտեղ նույն կամ նման բառերն են, սակայն այդ կրոնների բովանդակությունն էապես տարբեր է։ Իսկ թե որքան ապշեցուցիչ է տարբերությունը, հրաշալի արտահայտել է Պողոս առաքյալը. «Մենք քարոզում ենք խաչված Քրիստոսին՝ ի գայթակղություն հրեաների և ի հիմարություն հեթանոսների» (Ա Կորնթ. Ա 23)։ Իրոք, քրիստոնեական ուրույն ճշմարտությունները սկզբունքորեն տարբերվում են նախկին բոլոր անալոգներից։ Դա ոչ միայն խաչված Քրիստոսն է, այլև Սուրբ Երրորդության, Բանի և Նրա Մարդեղության, Հարության, Փրկագործության և մյուս վարդապետությունները։ Այստեղ կխոսենք այդ ճշմարտություններից մեկի մասին։ Աստծո մասին քրիստոնեական վարդապետության մեջ կա ևս մեկ եզակի ճշմարտություն, որը վճռականորեն առանձնացնում է քրիստոնեությունը մյուս կրոններից, ներառյալ հինկտակարանյանը։ Մենք քրիստոնեությունից բացի ոչ մի տեղ չենք գտնի այն հաստատումը, որ Աստված Սեր է և միայն Սեր։
Քրիստոնեությունից դուրս զանազան պատկերացուներ կան Աստծո մասին։ Ընդ որում, Նրա բարձրագույն ըմբռնումը, որին հարում էին տարբեր կրոններն ու որոշ հին փիլիսոփաներ, հանգում էր արդար Դատավորի, բարձրագույն Ճշմարտության, կատարելագույն Բանականության վարդապետություններին։ Իսկ այն, որ Աստված Սեր է, մինչ Քրիստոսը ոչ ոք չգիտեր։ Ահա մի օրինակ։ Մեր Եկեղեցում կա Իրանի մահմեդականների հետ երկխոսության հանձնաժողով։ Մի անգամ հարց բարձրացվեց Աստծո բարձրագույն հատկության և առաքինության մասին։ Հետաքրքիր էր, որ մահմեդական աստվածաբանները մեկը մյուսի ետևից խոսում էին, թե այդ հատկությունը արդարությունն է։ Մենք պատասխանեցինք. «Եթե այդպես է, ուրեմն ամենաարդարը համակարգիչն է։ Եվ մի՞թե դուք չեք դիմում Ալլահին՝ «ամենաողորմած և բարեգութ»։ Նրանք ասացին. «Այո, բարեգութ, բայց Դատավոր։ Նա արդար է դատում, և դրա մեջ է արտահայտվում Նրա գթասրտությունը»։ Ինչո՞ւ ոչ քրիստոնեական գիտակցությունը չգիտեր և չգիտի, որ Աստված հենց Սեր է և ուրիշ ոչինչ։ Որովհետև մարդկանց մոտ խեղաթյուրվել է սեր հասկացությունը։ Մարդկային խոսքում սեր ասելով հասկանում են բացարձակ ներում, պատժի բացակայություն, այսինքն՝ կամայականության ազատություն։ Արա ինչ ուզում ես. ահա ինչ է «սերը» մարդկայնորեն։ Մենք մեր ընկերոջն ամեն ինչ ներում ենք, իսկ ով տհաճ է մեզ՝ կառչում նրա յուրաքանչյուր մանրուքից։ Մեր մեջ աղավաղվել է սեր հասկացությունը։ Իսկ քրիստոնեությունը վերադարձնում է դրա ճշմարիտ ընկալումը։
Ի՞նչ է քրիստոնեական սերը։ «Աստված այնքան սիրեց աշխարհը, որ մինչև իսկ Իր Միածին Որդուն տվեց, որպեսզի, ով Նրան հավատում է, չկորչի, այլ ընդունի հավիտենական կյանքը» (Հովհ. Գ 16)։ Սերը զոհաբերություն է։ Բայց ո՛չ կույր զոհաբերություն։ Տեսե՛ք, թե Քրիստոսն ինչպես էր հակազդում չարին. «Օձեր, իժերի ծնունդներ» (Մատթ. ԻԳ 33)։ Վերցնում էր մտրակը և վռնդում տաճարում առևտուր անողներին, շուռ տալիս նրանց սեղանները։ Հիշում եմ արքեպիսկոպոս Ալեքսանդր Տյան-Շանսկու գրքից մի դրվագ, ուր նա 14-15 տարեկան էր։ Նա գրում է. «Ես ինչ-որ գրքույկ վերցրի և սկսեցի զննել նկարներից մեկը, որտեղ պատկերված էր ձիերի զուգավորումը։ Եվ հանկարծ մայրս նկատեց։ Ես երբեք չէի տեսել նրան այդքան բարկացած։ Քնքույշ ու բարի մայրս զայրույթով խլեց գիրքն իմ ձեռքից։ Դա սիրո ցասում էր, որը երախտագիտությամբ եմ հիշում ողջ կյանքում»։
Մարդիկ չգիտեն՝ ինչ է սիրո ցասումը, և սիրո տակ հասկանում են միայն ավելորդ ներողամտությունը. եթե Աստված Սեր է, հետևաբար՝ արա ինչ ուզում ես։ Այստեղից էլ հասկանալի է դառնում, թե ինչու են միշտ բարձրագույն առաքինություն համարել ու համարում արդարությունը։ Մենք տեսնում ենք, որ նույնիսկ քրիստոնեության պատմության մեջ այդ վեհ վարդապետությունն աստիճանաբար անտեսվել է, խեղաթյուրվել։
Աստված-Սեր քրիստոնեական վարդապետությունը խորապես ընկալել և բացահայտել են սուրբ հայրերը։ Սակայն պարզվում է, որ այդ ընկալումը հոգեբանորեն անմատչելի է հին մարդու համար։ Դրա վառ օրինակը փրկաբանության կաթոլիկ վարդապետությունն է։ Ա. Խոմյակովի դիպուկ բնորոշմամբ՝ այն նման է Աստծո և մարդու միջև դատական անդադար հայցի։ Սա սիրո՞ հարաբերություն է։ Ո՛չ՝ դատի։ Մեղք գործեցիր՝ համապատասխան վճարով բավարարիր Աստծո արդարադատությանը, քանզի մեղքով վիրավորեցիր Աստվածությանը։ Նրանք նույնիսկ չեն հասկանում, որ Աստծուն անհնար է վիրավորել, որովհետև հակառակ դեպքում Նա ոչ թե ամենաերանելի, այլ ամենատառապող Էությունը կլիներ։ Եթե Աստված անդադար վիրավորվում է մարդկային մեղքերից, անդադար բարկանում մեղավորների վրա, ապա ինչ երանության, ինչ սիրո մասին կարելի է խոսել։ Այս դեպքում Նա դատավոր է։ Այստեղից էլ հորինվել է մարդու արժանավոր, նույնիսկ գերարժանավոր գործերի մասին հպարտ վարդապետությունը, որ նա կարող է ունենալ Աստծո առաջ։ Այստեղից էլ ծագում են Քրիստոսի Զոհաբերության՝ որպես վճար Աստծո արդարադատության, քավարանի, ինդուլգենցիայի վարդապետությունները։ Կաթոլիկ ողջ վարդապետությունը հանգում է հինկտակարանյան «ակն ընդ ական, ատամ ընդ ատաման» դրույթին։ Այն ամբողջությամբ բխում է Աստծո՝ խորապես խեղաթյուրված ըմբռնումից։
Իսկ եթե Աստված Սեր է, ապա ինչպե՞ս հասկանալ այդ Սերը։ Մարդիկ տառապո՞ւմ են։ Այո։ Մի՞թե մարդիկ իրենց մեղքերի համար չեն պատժվում։ Պատժվում են և այն էլ ինչպես։ Մենք դա կարող ենք ապացուցել մեր և այլոց փորձով։ Թե՛ Սուրբ Գիրքը, թե՛ սուրբ հայրերը խոսում են պատժի մասին։ Ուրեմն ինչ, Աստված Արդարությո՞ւն է։ Պարզվում է՝ ո՛չ։ Երբ մարդկային դժբախտությունն ու տառապանքը գնահատում են որպես Աստծո պատիժ, այսինքն՝ վրեժ՝ մեղքերի դիմաց, ապա մեծ սխալ են գործում։ Ո՞վ է պատժում թմրամոլին, ո՞վ է պատժում նրան, ով իրեն ցած է գցում երկրորդ, երրորդ հարկից ու ջարդում ոտքն ու ձեռքը։ Ո՞վ է պատժում հարբեցողին։ Աստծո վրե՞ժն է։ Իհարկե ո՛չ։ Այդ տառապանքները բնական հետևանք են արտաքին աշխարհի օրենքների խախտման։ Նույնն է պատահում մարդուն և հոգևոր օրենքները խախտելիս, որոնք առաջնային են, քան ֆիզիկական, կենսաբանական, հոգեբանական և մյուս օրենքները։ Իսկ Աստված ի՞նչ է անում։ Աստծո բոլոր պատվիրանները հոգևոր օրենքների հայտնություն են և նյութական օրենքների նման՝ յուրօրինակ զգուշացում մարդուն։ Եթե ուզում եք այսպես ձևակերպենք, որ Աստված խնդրում է մեզ, թե մի՛ վնասեք ձեզ, մեղք մի՛ գործեք, մի՛ թռեք հինգերորդ հարկից, մի՛ նախանձեք, մի՛ գողացեք, մի՛ խաբեք, մի՛…
Դրանով դուք ձեզ եք վնասում, քանզի յուրաքանչյուր մեղք իր մեջ պատիժ է կրում։
Հիշում եմ, երբ փոքր էի, ձմեռվա մի օր մայրս ասաց, որ երբ ցուրտ է, չի կարելի լեզուն կպցնել դռան երկաթե բռնակին։ Հենց մայրս շրջվեց, լեզուս կպցրեցի և… ճիչս աշխարհ բռնեց։ Ես դա լավ հիշեցի և այդ «մեղքը» այլևս չկրկնեցի։ Ինձ մայրս չպատժեց, նա իմ լեզուն չկպցրեց երկաթե բռնակին։ Ես չցանկացա ընդունել օրենքներն ու պատժվեցի։ Այդպես և Աստված է մեզ «պատժում»։ Մեր տառապանքներն Աստծո վրեժը չեն։ Աստված Սեր է և մեզ նախօրոք զգուշացնում է, հորդորում, խնդրում. «Այդպես մի՛ վարվեք, քանի որ դրան անպատճառ կհետևի ձեր տառապանքն ու վիշտը»։
Բայց այն մտայնությունը, որ Աստված վրեժ է լուծում և պատժում, լայնորեն տարածված և խորապես արմատավորված մոլորություն է։ Իսկ կեղծ գաղափարը ծնում է համապատասխան հետևանքներ։ Կարծում եմ՝ շատ եք լսել մարդկանց, ովքեր վրդովված են Աստծուց։ Ըմբոստանում են Աստծո դեմ. «Ի՞նչ է, ե՞ս եմ բոլորից մեղավորը։ Ինչո՞ւ Աստված ինձ պատժեց»։ Դժգոհում են, որ երեխաները լավը չեն, ինչ-որ բան այնպես չէ, գործերը թարս են գնում։ Ամենուր կլսեք. «Ի՞նչ է, ե՞ս եմ բոլորից մեղավոր։ Ահա ինձանից վատը կա, բայց ապրում է բարօրության մեջ»։ Այսպես հասնում են աստվածանարգության, անեծքների, ատվածմերժության։ Ինչի՞ց է բխում այս ամենը։ Հրեա-հեթանոսական աղճատված աստվածըմբռնողությունից։ Ոչ մի կերպ չեն կարողանում հասկանալ ու ընդունել, որ Նա ոչ մեկից վրեժ չի լուծում, որ Նա մեծագույն Բժիշկն է՝ միշտ պատրաստ օգնելու մեղքերն անկեղծորեն զղջացողին և ի խորոց սրտի ապաշխարողին։ Նա վեր է մեր վիրավորանքներից։ Հիշեք Հովհաննու Հայտնության հրաշալի խոսքերը. «Ահավասիկ Ես դռան առաջ եմ և բախում եմ. եթե մեկը ականջ դնի Իմ ձայնին և բաց անի դուռը, կմտնեմ նրա մոտ և կընթրեմ նրա հետ, և նա՝ Ինձ հետ» (Հայտն. Գ 20)։
ԱԼԵՔՍԵՅ ՕՍԻՊՈՎ
