Հոգևոր կայքէջՀոգևոր կայքէջ
  • Լուրեր
    • Նորություններ
    • Հարցազրույցներ
    • Սոցկայքեր
  • Հոգևոր
    • Գրադարան
    • Կայքեր և էջեր
    • Ձայնադարան
    • Երգեր
    • Տեսանյութեր
    • Եկեղեցական տոներ
    • Աղոթքներ
    • Տոնացույց 2023 թ.
  • Կրթական
    • Քարոզներ
    • Պահք
    • Ս. Պատարագ
    • Վանքեր և եկեղեցիներ
    • Վարք սրբոց
    • Քրիստոնեական
    • Առակներ
    • Աղանդներ
    • Եկեղեցական պատմություն
  • Աստվածաշունչ
    • Սուրբգրային ընթերցվածքներ
    • Աստվածաշունչ (Առցանց)
Պահպանված նյութեր Ավելին
Վերջին հրապարակումները
Astvacashunch yntercumner11
Հունիսի 4 † Կիր. Ա կիր. զկնի Հոգեգալստեան: Սկիզբն Յարութեան Կիւրակէից: Յիշատակ Եղիայի մարգարէին
Ընթերցումներ Սբ. Գրքից
Astvacashunch yntercumner11
Հունիսի 3 Շբ. Է օր Հոգեգալստեան
Ընթերցումներ Սբ. Գրքից
Astvacashunch yntercumner11
Հունիսի 2 Ուր. ԴՁ. Զ օր Հոգեգալստեան: Պահք
Ընթերցումներ Սբ. Գրքից
Astvacashunch yntercumner11
Հունիսի 1 Եշ. ԳԿ. Ե օր Հոգեգալստեան: Պահք
Ընթերցումներ Սբ. Գրքից
Astvacashunch yntercumner11
Մայիսի 31 Դշ. ԳՁ. Դ օր Հոգեգալստեան: Պահք
Ընթերցումներ Սբ. Գրքից
Aa
Հոգևոր կայքէջՀոգևոր կայքէջ
Aa
  • Լուրեր
    • Նորություններ
    • Հարցազրույցներ
    • Սոցկայքեր
  • Հոգևոր
    • Գրադարան
    • Կայքեր և էջեր
    • Ձայնադարան
    • Երգեր
    • Տեսանյութեր
    • Եկեղեցական տոներ
    • Աղոթքներ
    • Տոնացույց 2023 թ.
  • Կրթական
    • Քարոզներ
    • Պահք
    • Ս. Պատարագ
    • Վանքեր և եկեղեցիներ
    • Վարք սրբոց
    • Քրիստոնեական
    • Առակներ
    • Աղանդներ
    • Եկեղեցական պատմություն
  • Աստվածաշունչ
    • Սուրբգրային ընթերցվածքներ
    • Աստվածաշունչ (Առցանց)
Հետևեք մեզ:
  • Պահպանված նյութեր
© 2010 - 2022թթ․ Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:
Kargaluyc hogevorakan
Հոգևոր կայքէջ > Լրահոս > Ընդհանուր եկեղեցու պատմություն > Ուդիներ. պատմական ակնարկ
Ընդհանուր եկեղեցու պատմություն

Ուդիներ. պատմական ակնարկ

Published 11 Դեկտեմբերի, 2020
Կարդալու տևողություն՝ 10 րոպե:
ԿԻՍՎԵԼ

 Ուդիներ, ինքնանվանումը՝ «ուդի»: Ուդիերը բնակվել են ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության հյուսիսային մասում (Կուր գետի ձախ ափին) Նիժ՝ Կուտկաշեն (այժմ ՝ Գաբալա) շրջանում, Վարդաշեն (այժմ  Օղուզ) շրջկենտրոնում, ինչպես նաև Վրաստանում՝ Զինոբիանի գյուղում (նախկին Օկտոմբերի)  Կվարելի շրջանի (վերջիններս Վարդաշենի ներգաղթյալներ են, որտեղից 1922 թ. քաղկեդոնականություն ընդունած ուդիների մի մասը փախել է Վրաստան:

 Ուդիները ցրված ապրել են նաև Ռուսաստանում, Հայաստանում, Ղազախստանում և այլ տարածաշրջաններում: Նրանց ընդհանուր թիվը կազմել է մոտ 10,000 մարդ: Հայ առաքելական եկեղեցու (այսուհետ` ՀԱԵ) հետևորդ ուդիների անձնանվանական բառաշերտի քննությունը (անուն, հայրանուն, ազգանուն), մինչև վերջերս հիմնականում նույնացվել է հայերի անձնանվանումների հետ: Ուդիերենը պատկանում է նախասկադաղստանյան հյուսիսային կովկասյան լեզուների լեզգիական խմբին: Այն ունի երկու բարբառ՝ Նիջի և Վարդաշենի (վարդաշենի-օկտոմբերյայի): Նրանց ճյուղավորման աստիճանը չի խոչընդոտում փոխադարձ ըմբռնմանը:

 1990-ականներին Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի արշավախումբը՝ կովկասաբնակ փորձագետ Զազա Ալեքսիձեի գլխավորությամբ Սինայի թերակղզու Սուրբ Եկատերինա վանքում հայտնաբերեց վրաց-աղվանական կրկնագիր-ձեռագիր:

 Ձեռագիրը վերծանելուց հետո (2008թ.), հիմնվելով ուդիների խոսվածքի վրա, եվրոպացի լեզվաբանները վերջապես հաստատեցին այն կարծիքը, որ մինչև զարգացած միջնադար ուդիները համարվել են Աղվանից թագավորության՝ Կապաղակ և Շաքի  քաղաքների՝ մայրաքաղաքների գերիշխող ժողովուրդ (սկզբում ՝ ցեղ):

 Բազմալեզու հին և միջնադարյան աղբյուրների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ուդիների էթնիկական համախմբման գործընթացն աղվանների բազմացեղ լեզգինախոս ժողովուրդների միջավայրում ավարտվել է Կուր գետի ձախ ափի արևմտյան հատվածում մոտավորապես 9-րդ դարում՝ արաբական խալիֆայության թուլացման դարաշրջանում: Աղվանքի ձախափնյա այս մասը նշված ժամանակահատվածում (մինչև IX-X դդ.) (ինչպես նաև պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու գրերում) սկսեց կոչվել  «Ուդիների երկիր», իսկ «Ուդի» էթնոսի անձնանվանումը դարձել է Կուր գետի ձախ ափի աղվան քրիստոնյաների էթնոսի կազմավորման ինքնանունը: Անկասկած, ուդի ժողովուրդը պետք է ճանաչվի որպես Աղվանքի (Կուրի ձախ ափի) լեզգինախոս ցեղերի մշակույթի անմիջական ժառանգ, որոնք ըստ հին աշխարհագրագետ Ստրաբոնի՝ 26-ն էին:

 Ուդի ժողովրդի համար, ովքեր միշտ եղել են հայերին եղբայր, քրիստոնեական դավանանքը դարձել է ազգային ինքնության որոշիչ տարր: Քրիստոնեությունը Կովկասյան Աղվանքում պաշտոնապես ընդունվել է Արշակունիների տոհմի հիմնադիր և Աղվանից թագավոր Վաչագան Ա Քաջի օրոք,  իսկ Աղվանքը դեռ այն ժամանակ համարվում էր բազմազգ երկիր և գտնվում էր Կուրի ձախ ափին՝ իր Կապաղակ մայրաքաղաքով: Աղվանից թագավոր Վաչագան Ա Քաջը մկրտվել է Հայաստանում Գրիգոր Լուսավորչի կողմից 315 թվականին: Հենց այդ ժամանակ էլ ստեղծվել է Աղվանից եկեղեցին, որը կանոնական միության մեջ էր ՀԱԵ հետ և որոշ կախվածություն մեջ էր վերջինից․ ՀԱԵ-ն ուներ «առաջինը հավասարների մեջ» կարգավիճակն Աղվանից եկեղեցու նկատմամբ (իսկ մինչև 7-րդ դարի սկիզբը նույն կարգավիճակում էր նաև Վրաց եկեղեցին):

 Ինչպես ՀԱԵ-ն, Աղվանից եկեղեցին ևս չճանաչեց IV տիեզերական Քաղկեդոնական ժողովը՝ դավանելով և հավատարիմ մնալով նախաքաղկեդոնական (առաքելական) քրիստոնեությանը: Աղվանից առաջին եպիսկոպոսների աթոռները Կաբալի թագավորության մայրաքաղաքում էին, իսկ 462 թվականից հետո Աղվանից կաթողիկոսները հաստատվեցին Չոր (Դերբենտ) քաղաքում, որը Սասանյանների Աղվանք-Առան մարզպանության (նահանգապետություն) ստեղծած շրջանի առաջին կենտրոնն էր:

 VI դարում կաթողիկոսների նստավայրը, որոնք 552-ից ի վեր կրում էին «Աղվանքի, Լփինքի և Չորի կաթողիկոս» անվանումը, Չորից տեղափոխվեց Աղվանք-Առան մարզպանության նոր մայրաքաղաք՝ Պարտավ: Այն արդեն գտնվում էր Կուրի՝ բնիկ հայկական աջ ափին (9-րդ դարից հետո Բերդակուրի, Խամշիի, Չարեք, Գանձակ աջափնյա վանքերը նույնպես դառնում են կաթողիկոսարաններ): Կուր գետի աջակողմյան ափի Ուտիք և Արցախ նահանգները որոնք հայտնի էին  Հայոց Արևելյան կողմեր անվամբ, 428 թ. Սասանյանների կողմից  միացվեցին Աղվանքի մարզպանությանը, երբ Իրանի արքայից արքա Վահրամ V Գուրը վերացրեց հայ Արշակունիների թագավորությունը և ստեղծեց Հայաստանի մարզպանությունը՝ միացնելով հեռավոր մարզերը հարևան մարզերին:

 Ուտիքի և Արցախի բնիկ հայկական թեմերի՝ Աղվանից եկեղեցու իրավասության տակ հայտնվելուց հետո, որպես պաշտամունքի և գրավոր հաղորդակցության պաշտոնական լեզուներ  համարվում էին աղվաներեն ու հայերեն լեզուները: Բայց աղվանական գիրը, որը ստեղծվել էր հայ վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցի և աղվան քահանա Բենիամինի կողմից V դարի սկզբներին (հայերեն այբուբենի ստեղծումից հետո և վրացական տառերի ստեղծմանը զուգահեռ), մի քանի դար հետո դադարեց օգտագործվել, և նախկին Աղվանքի մարզպանության քրիստոնյա բնակչության, այսինքն՝ նաև Քուռի ձախափնյա ազգախմբի՝ ուդիների համար միակ գրավոր-գրական լեզուն  մնաց հայերենը:

Աղվանից եկեղեցու առաջին նվիրապետները ձեռնադրվել են հայ կաթողիկոսների կողմից, որոնք VII դարից կրել են պատրիարքի տիտղոսը: XIV դարի վերջին Աղվանից կաթողիկոսները հաստատվեցին Գանձասարի վանքում՝ Արցախի կենտրոնական հատվածում՝ Խաչենում, և Աղվանից կաթողիկոսությունը սկսեց կոչվել նաև Գանձասարի կաթողիկոսություն:

 Գանձասարի կաթողիկոսությունը շարունակում էր ավանդաբար կրել «Աղվանից» անվանումը, բայց չուներ էթնիկ բովանդակություն՝ որպես արդեն ժամանակավրեպ հասկացություն: Կաթողիկոսությունն ինքն իրենով գործում էր որպես Հայ եկեղեցու արևելյան թեմ, այնպես ինչպես գործում էին Ախթամարի և Կիլիկիայի կաթողիկոսությունները: Չնայած Աղվանից մարզպանության և եկեղեցական թեմերի հյուսիսային և հարավային հատվածների միջև մշակութային և լեզվական անքակտելի կապին, էթնիկ աղվանաուդիական բնակչության շարժը դեպի Քուռ գետի աջ ափ՝  էթնիկ հայկական շրջաններ,  շատ սակավ էր ու հազվադեպ: 18-րդ դարի կեսերին Քուռ գետի ձախ ափին բնակվող տասնյակ հազարավոր ուդիներ (մոտ 50 գյուղ) բռնի կերպով ընդունեցին իսլամ և ընդմիշտ կորցրեցին իրենց ազգային ինքնությունը:

 Աղվանից կաթողիկոսությունը, Քուռ գետի աջ ափին գտնվող իր նստավայրով, պաշտոնապես գոյություն է ունեցել մինչև 1815 թ.-ի դեկտեմբեր ամիսը, երբ Հայոց կաթողիկոս Եփրեմ Ա Ձորագեղցին, ունենալով ռուսական կառավարության համաձայնությունը, այն վերափոխեց ՀԱԵ-ու (Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի) Աղվանից-Գանձասարի մետրոպոլիտության՝ նպատակ ունենալով ավելացնել Հայ եկեղեցու քաղաքական դերակատարությունը՝ Հարավային Կովկասում ազդեցության համար Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի  միջև մղվող պայքարի ֆոնին: 1836 թ. մարտի 11-ին Նիկոլայ Առաջին կայսրն ստորագրեց  «Հայ եկեղեցու Պոլոժենիայի» մասին փաստաթուղթը, որով Աղվանքի միտրոպոլիտության փոխարեն կազմավորվեցին ՀԱԵ-ու երկու թեմեր՝ Ղարաբաղի (Քուռ գետի աջ ափին) և Շամախիի (Քուռ գետի ձախակողմյան ափին):

 Քրիստոնյա ուդիների զգալի մասը մինչև վերջին ժամանակներս (1988-1990 թթ․) ՀԱԵ-ու հետևորդներ էին: Ինչպես 20-րդ դարասկզբին,  այնպես էլ դարավերջին Ադրբեջանական խորհրդային հանրապետությունում տեղ գտած հայ-ադրբեջանական բախումներից անմիջապես հետո սկսվեց հարյուր հազարավոր հայերի և հենց բնիկ ուդի ժողովրդի գաղթն այդ տարածքներից: Այս դեպքերը հանդիսանում էին Ադրբեջանի գովերգվող «հանդուրժողականության» և «բազմամշակութայնության» գործուն ապացույցները: Եվ եթե 18-րդ դարում էթնիկ ուդիներն իրենց պատմական հայրենիքում կազմում էին մոտ 100.000 բնակչություն՝ շուրջ 50 բնակավայրերում, ապա արդեն 20-րդ դարի սկզբին՝ 1918-1920 թթ.-ից ոչ շատ առաջ, նրանց թիվը դարձել էր 10.000, իսկ 1926 թ. մնացել էր գրեթե 2445 մարդ: 1980-ականների վերջում Ադրբեջանում բնակվող ուդիների թիվը հասնում էր 6120-ի, իսկ 1990-ականների մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ այդ թիվը կտրուկ նվազեց և դարձավ 3800: Միայն Վարդաշեն քաղաքում ուդիների թիվը 1988-2009 թթ․ 3000-ից դարձավ 74:

 Ղարաբաղյան հակամարտության պայմաններում ՀԱԵ փաստացի զրկված էր Ադրբեջանի տարածքում որևէ գործունեություն ծավալելուց, ինչի հետևանքով էլ ուդիների փոքրաթիվ համայնքը (հիմնականում Նիջ գյուղում), կրոնական առումով հայտնվել էր «փակուղում»: Այսուհանդերձ երկրի իշխանությունները անամոթաբար օգտագործում են ուդիներին Հայաստանի և Արցախի դեմ մղվող քարոզչական պատերազմի ընթացքում՝ միջազգային հանրությանը ներկայացնելով նրանց իբրև Աղվանքի պատմամշակութային ժառանգության, ինչպես նաև Հայաստանի արևելյան հատվածի՝ Ուտիքի և Արցախի միակ իրական տերեր ու հայկական կողմի ոտնձգությունների զոհեր: Սկսվել է նաև այսպես կոչվող «Ուդիական» եկեղեցու կազմավորումը, որն էլ իր հերթին պիտի դառնա նախաբանը՝  «Ադրբեջանի Աղվանից եկեղեցու» վերականգման աշխատանքների՝ հետագայում Վրաց, Ռուս ուղղափառ կամ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ հարաբերությունների ստեղծման հեռանկարով: Ադրբեջանական իշխանությունները վստահ են, որ իբրև «Աղվանից» եկեղեցու «իրավահաջորդներ»՝ «Ուդիական» եկեղեցին ունի բոլոր իրավունքները վերջինիս ամբողջ ունեցվածքը տնօրինելու համար, և սա՝ ոչ միայն Արցախում և Ուտիքում գտնվող եկեղեցական ունեցվածքներն են, գրքերն ու վանքերը, այլև «Երուսաղեմյան ժառանգությունը» և Արևմտյան Հայաստանում գտնվող հուշակոթողները (օրինակ՝ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որ գտնվում է ներկայիս Թուրքիայի տարածքում): Եվ այս ամենի հետ մեկտեղ ուդիներին պարտադրվում է ոչնչացնել իրենց եկեղեցիներում պահպանված բոլոր արձանագրությունները, որոնք, բնականաբար, գրված են հենց հայերեն լեզվով: Ահա այսպես հայ ժողովրդի եղբայր ուդիները դարձան ստեղծված տագնապալի պատմական իրավիճակի   գերին:

 «Ուդի» եկեղեցին դարձել է հակահայկական քարոզչամեքենայի և տարածաշրջանի  պատմության խեղաթյուրման գործիքներից մեկը: Այս շատ կարևոր ռազմավարական նշանակության գործը հանձնարարվել է մի շարք պաշտոնատար անձանց՝ Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի ղեկավար Ռամիզ Մեխիտիևին, Միլլի-մեջլիսի պատգամավոր և Պատմության ինստիտուտի տնօրեն Յագուբ Մահմուդովին, ակադեմիական գիտությունների անդամ Ֆարիդա Մամեդովային, միջազգային, բազմամշակութայնության և կրոնի հարցերով պետական խորհրդական  Ազադ Մամեդովին, կրոնական կազմակերպությունների հետ աշխատանքի հարցով Կենտկոմի  անդամ Մուբարիզ Գուռբանլիին և այլն: Այս նախագծի իրականացման նպատակով ներգրավվել են նաև ուդի համայնքի ակտիվ ներկայացուցիչներ, ի թիվս որոնց «Ադրբեջանի Աղվանաուդիական քրիստոնեական համայնքի» անդամ Ռոբերտ Մոբիյանը (Ռոբերտ Մոբիլի) և այլք, որոնք այս ծրագրում տեսնում էին իրենց համայնքի առջև ծառացած որոշակի ծայրահեղ սուր հարցեր լուծելու հնարավորություն: «Ադրբեջանի Աղվանից եկեղեցու» վերաստեղծման առաջին գործուն քայլերը կատարվել են 2003 թ. Ապրիլի 10-ին՝ պետռեգիստրում Աղվանաուդիական քրիստոնյա համայնքը գրանցելով, որի ճյուղերը գործում են Նիջ և Օգուզե համայնքներում: Գործնականում ուդի համայնքի  բազմաթիվ առաջատար անձինք՝ Ադրբեջանում և արտասահմանում, այս կամ այն կերպ ներգրավված են հակահայկական քարոզչության քաղաքական արշավի մեջ: Նրանք հաճախակի իրենց մասնակցությունն են բերում Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից ֆինանսավորվող և կազմակերպվող տարբեր կոնֆերանսների՝ դրանով իսկ ստիպված լինելով աջակցել հայ ժողովրդի վարկաբեկմանը և Ղարաբաղյան խնդրի ու հնագույն պատմության մասին ապատեղեկատվության տարածմանը:

Աղբյուր` www.armenianchurch.org

Կիսվել նյութով
Facebook Twitter Whatsapp Whatsapp Telegram Copy Link Print
Կիսվել
Նախորդ նյութը Ancyali masin ԱՆՑՅԱԼԸ ԱՆՑԱԾ ՉԷ
Հաջորդ նյութը Ter Vahram qahana «Եկեղեցու և եկեղեցականների դեմ կարծես մեկ հրամանով սանձազերծված արշավը ծիծաղելի է և տալիս է շատ հարցերի պատասխաններ» Տեր Վահրամ

Հետևեք մեզ սոց կայքերում

24.5k Followers Like
Twitter Follow
Instagram Follow
Youtube Subscribe
Telegram Follow

Լրահոս

Garegin B 23546
Ամաենայն Հայոց Կաթողիկոսի ուղերձը Հանրպետության տոնի առիթով
Նորություններ
Mayr Ator357
Մայր Աթոռը մտահոգություն հայտնում որդեկորույս ծնող Գայանե Հակոբյանի նկատմամբ կալանք կիրառելու առնչությամբ
Նորություններ
Shqanshan arstamyan 9
Մայր Աթոռում տեղի ունեցավ շքանշանի հանձնման արարողություն (նկարներ)
Նորություններ
Hambardzum 9
Համբարձման տոնը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում
Նորություններ
Hambardzum 985
Համբարձման տոն
Եկեղեցական տոներ

Ընթերցեք նաև

Kazm oracuyc
Հոգևոր գրադարան

Եկեղեցական օրացույց. 2023թ. pdf

13 Ապրիլի, 2023
Kanda6
Նորություններ

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Կանադայում բուժումն ավարտած սերժանտ Արթուր Հովհաննիսյանին (նկարներ)

26 Դեկտեմբերի, 2022
tesak arak
Առակներ

«Սափորից բաժակի մեջ կարող ես լցնել միայն այն ինչ նրա մեջ կա» (առակ)

12 Դեկտեմբերի, 2022
eremyan
Քրիստոնեական

Երեմյան խցեր (տեսանյութ)

23 Նոյեմբերի, 2018

Կայքի պատասխանատու՝
Տեր Համբարձում քահանա Դանիելյան:

Հարցեր քահանային

Լուրեր

  • Նորություններ
  • Հարցազրույցներ
  • Սոցկայքեր

Հոգևոր

  • Գրադարան
  • Տեսանյութեր
  • Երգեր
  • Եկեղեցական տոներ
  • Աղոթքներ

Կրթական

  • Քարոզներ
  • Պահք
  • Վանքեր և եկեղեցիներ
  • Վարք սրբոց
  • Աղանդներ

Աստվածաշունչ

  • Աստվածաշունչ (առցանց)
  • Սուրբգրքային ընթերցվածքներ
Հոգևոր կայքէջՀոգևոր կայքէջ
Հետևեք մեզ:

© 2014 - 2022թթ․ Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:

Removed from reading list

Undo
Welcome Back!

Sign in to your account

Lost your password?