Աթոսի վանականներից մեկը՝ սբ. Պորփյուրիոսը, պատմում է մի ճգնավորի մասին: Նրա անունը Դիմաս էր: Նա միայնակ ապրում էր հինավուրց խցում: Ամբողջ կյանքում այդ Դիմասն, ըստ էության, անհայտ է մնացել: Ոչ ոք չի հիշատակել ո՛չ նրա անունը, ո՛չ էլ շնորհները: Նա ապրել է ճգնությամբ ու աստվածպաշտությամբ զարդարված անձնուրաց կյանքով՝ առանց դույզն-ինչ մարդահաճության: Ծառան՝ Տիրոջ առջև: Եվ ով գիտի՝ երբ է նա մահացել: Ըստ սբ. Պորփյուրիոսի՝ այդպիսի անապատականներին հաճախ գտնում էին նրանց ննջումից մի քանի ամիս անց: Նրանց անուններն անհայտ են, չեն անցել Տոնացույցի կամ եկեղեցական օրացույցի մեջ, սակայն գրված են Երկնքի արքայության սրբազան մատյանում (տե՛ս Ելք 32:33, Հայտ. 3:5, 20:12): Նրանք չեն փառավորվում և հիշատակվում մարդկանց կողմից, բայց անդադար փառավորում են Աստծուն և վայելում Նրա ներկայությունը:
Հովհաննեսի Հայտնության գրքում նկարագրված են ճերմակազգեստ մարդկիք բոլոր ազգերից ու ժողովուրդներից, որոնք Երկնքի Արքայության մեջ անդադար երկրպագում ու փառավորում են Հայր Աստծուն և Գառանը՝ Հիսուս Քրիստոսին. «Սրանք նրանք են, որ գալիս են մեծ նեղություններից,- բացատրում է երեցն առաքյալին,- և իրենց զգեստները լվացին ու սպիտակեցրին Գառան արյունով։ Այդ պատճառով են նրանք կանգնած Աստծո աթոռի առաջ և զօր ու գիշեր պաշտում են նրան իր տաճարի մեջ։ Եվ նա, որ նստում է աթոռի վրա, բնակվում է նրանց մեջ» (Հայտ. 7:9-16)։ Այսպես, քրիստոնեական հալածանքների և հավատի համար մղված բազում պատերազմների ժամանակ շատերն են անցել կրակի ու սրի միջով, անպարտելի քաջությամբ և անգայթ զգաստությամբ դիմադրել հալածանքին, բայց, ցավոք, մնացել են մեզ անհայտ: Հենց նրանց տոնն ենք տոնում ամեն տարի Գյուտ Խաչի տոնին հաջորդող Ը կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը, նրանց, որոնք, ըստ սբ. Գրիգոր Նարեկացու.
«Որպես աշակերտ առաքյալների
Ու չարչարակից, իրենց գործերով
Կատարելապես նրանց հավասար,
Պարում են հիմա խրախճանքներում
Հավիտենական երանության մեջ» (Բան ՁԱ):
Քրիստոսի Եկեղեցին մի է: Քրիստոնյաներն էլ, որ Քրիստոսի Մարմնի անդամներն են (Հռոմ. 12:1-5), մի են Քրիստոսով: Այդ միությունը չի կարող խաթարվել մահվամբ, որովհետև «եթե միայն այս կյանքի համար ենք հույս դրել ի Քրիստոս, ողորմելի ենք, քան բոլոր մարդիկ» (Ա Կորնթ. 15:19): Եվ քանի որ Աստված մեռելների Աստվածը չէ, այլ ողջերի, և բոլորը նրա համար կենդանի են (հմմտ. Ղուկ. 20, 38), առաջ են գալիս երկու կարևոր հասկացություններ՝ «Հաղթանակած Եկեղեցի», որ ի Տեր հանգած արդար քրիստոնյաներն են, և «Զինվորյալ Եկեղեցի», որի անդամը լինելու կոչումն ունենք մենք՝ հոգևոր սպառազինությամբ (Հաղորդություն, պահք, աղոթք և այլն) չարի դեմ պայքարողներս, որ ձգտում ենք միաբանվելու բոլոր՝ հին ու նոր, հայտնի և անհայտ սրբերի հետ:
Այս միաբանությունն սկսվում է ոչ միայն այն ժամանակ, երբ մենք էլ երանությունը կունենանք թողնելու այս աշխարհը և դառնալու Երկնքի Արքայության քաղաքացի, այլ յուրաքանչյուր վայրկյան Եկեղեցին ապրում է սրբերի բարեխոս ներկայությամբ: Հայտնության գրքում պատմվում է, թե Երկնքի Արքայության մեջ ինչպես են սրբերն ու երկնային զորքերը միասնաբար պաշտամունք մատուցում և հաղթական երգերով փառավորում Աստծուն (տե՛ս 4, 19:1-4): Ըստ այսմ՝ մենք էլ, հրեղենների և Հաղթանակած եկեղեցու հետ միաբան, դաս առ դաս ձայնակցում ենք ժամերգությունների՝ ընդհանրական աղոթքների ընթացքում, հիշելով, որ «աղոթքի մեջ կարևոր է և օգտակար դիմել Աստծո սրբերին՝ բարեխոսելու առ Աստված» (Բարսեղ Մաշկևորցի):
Կարող է հարց առաջանալ. եթե Քրիստոս երկրորդ անգամ չի եկել և չի կայացրել իր ահեղ Դատաստանը, ո՛չ սրբերն են Երկնքի արքայության արժանացել, ո՛չ էլ մեղավորները պատժվել հավիտենական հրով (հմմտ. Եսայի 66:15-16, Մատթ. 16:27, Հովհ. 5:22, 14:2, Բ Թես. 1:7-9), ապա որտե՞ղ են կատարվում նկարագրյալ փառաբանությունները, ինչ կացության մեջ է Հաղթանակած եկեղեցին այժմ: Քանի որ այս հարցումը չափազանց կարևոր է, մի փոքր շեղվելով պետք է փորձենք պատասխանել:
Ցավոք, Քրիստոսի Եկեղեցին վարդապետական ինչ-ինչ հարցերում չկարողացավ միաբան մնալ: Այս պարագային, Լատին (Կաթոլիկ) և Ուղղափառ ընտանիքի եկեղեցիների տեսակետը տարբերվում է Հայ Առաքելական Եկեղեցու տեսակետից (որն, ըստ էության, վաղ եկեղեցու տեսակետն է, պարզապես մեզ մոտ երբեք չի փոփոխվել): Այսպես, Լատին և Ուղղափառ եկեղեցիներն առաջ են քաշել քրիստոնեության առաջին դարերի Հայրերին անհայտ «առանձնական դատաստան»-ի մասին ուսմունքը, ըստ որի արդար հոգիների համար զրկանք կլինի, եթե նրանք չվարձատրվեն իրենց մահից անմիջապես հետո, այլ սպասեն վերջին դատաստանին՝ անորոշության և անձկության մեջ: Ուրեմն՝ անհրաժեշտ է, որ հոգիներն անմիջապես արժանան իրենց վարձքին կամ պատժին, իսկ ժամանակի լրումին նոր մարմնով հարություն առնեն և ենթարկվեն վերջնական՝ Ահեղ Դատաստանին: Այս վարդապետության 3 սուրբգրային փաստարկներն էլ թերի են և կարող են վիճարկվել.
—
«Մարդկանց սահմանված է մեկ անգամ մեռնել և այնուհետև՝ դատաստան» (եբր. 9:27), սակայն «այնուհետև» բառը պարտադիր չէ «անմիջապես հետո» իմաստով հասկանալ: Այս բառը կարող է ցույց տալ նաև գալիք Ահեղ Դատաստանը:
—
Աղքատ Ղազարոսի և մեծահարուստի առակում մեծահարուստը մեռնելուց հետո դժոխքում «բարձրացրեց իր աչքերը և հեռվից տեսավ Աբրահամին ու Ղազարոսին էլ՝ նրա գրկում հանգչելիս» (տե՛ս Ղուկ. 16:19-31): Սակայն, ինչպես իրավացիորեն նկատում է Շնորհք պատրիարք Գալուստյանը, «պատմվածքը առակ է լոկ, և ոչ թե հայտնություն… Բացի այդ, պետք է գիտենալ, որ հայերեն «դժոխք» բառը համապատասխանում է եբրայերեն «շեհոլ» և հունարեն «հադես» բառերին, որոնք անպատճառ տանջավայրեր չեն նշանակում, այլ հոգվոց կայարան: Արդարև, հունարեն բնագրում այս առակի «դժոխք» բառի դեմ կա «հադես» բառը, իսկ բուն տանջավայրի համար գործածված բառը թե՛ եբրայեցերենում և թե՛ հունարենում «գեհեն»-ն է… Դրանից բացի, առակի խոսվելու ժամանակ փրկագործությունը դեռ չէր կատարվել, քանի որ Հիսուս դեռ չէր խաչվել, ուստի արքայության ճամփան դեռ բացված չէր: Հետևաբար՝ առակի մեջ «դժոխք» և «գոգն Աբրահամու» բառերը պարզապես նշանակում են մեղավորների կայան և արդարների կայան»: Այս մասին է վկայում նաև մեր շարականներից մեկը՝ սույն առակի մեջ տեսնելով Ահեղ Դատաստանի օրինակը. «Որ զհամօրեն (ոչ թե առանձնական – Թ. Ա.) դատաստանին օրինակ նշանակեցեր առ մեծատունն և զՂազարոս ներհակաբար տալով զոր աստ ընկալան»:
—
«Այսօր ինձ հետ դրախտում կլինես»,- ասում է Քրիստոս աջակողմյան ավազակին (Ղուկ. 23:43), և կարող է տպավորություն ստեղծվել, թե Քրիստոս հենց նույն օրը վարձատրեց փրկված ավազակին: Սակայն Եկեղեցու վարդապետության համաձայն Քրիստոս մեռնելուց հետո ոչ թե դրախտ, այլ դժոխք գնաց՝ այն ավերելու. «Հոգւովն իջեալ ի դժոխս… քարոզեալ հոգւոցն» (հմմտ. Ա Պետ. 3:19): Այս մասին դարձյալ պետք է մեջբերենք Շնորհք պատրիարքի խոսքը. «Հիսուս նրան (ավազակին – Թ. Ա.) ոչ թե Արքայություն է խոստանում, այլ դրախտ, որ անմեղների կայանն է»:
Հայ Եկեղեցու որդեգրած վարդապետությունն այս հարցում հետևյալն է. առանձնական դատաստան լինել չի կարող, որովհետև այն նսեմացնում է Ահեղ Դատաստանի նշանակությունը, դարձնում այն ձևական իրողություն: Մահից հետո հոգիների կացության մասին Աստվածաշունչը լռում է, ոչ մի հստակ հայտնություն չունենք: Սակայն Քրիստոս ասաց. «Իմ Հոր տան մեջ բազում օթևաններ կան. թե չէ Ես ձեզ կասեի, թե գնում եմ ձեզ համար էլ տեղ պատրաստելու. և եթե գնամ և ձեզ համար էլ տեղ պատրաստեմ, դարձյալ կգամ և ձեզ կվերցնեմ Ինձ մոտ, որպեսզի ուր Ես լինեմ, դուք ևս այնտեղ լինեք» (Հովհ. ԺԴ 2): Ըստ այսմ՝ հավատում ենք, որ սրբերը արդարների օթևաններում են: Կան նաև մեղավորների օթևաններ: Հոգիներն իրենց կացությանն անտեղյակ չեն. արդարները հույսով հրճվում են, իսկ մեղավորները՝ հատուցման ակնկալությամբ տանջվում: Իսկ մենք՝ սբ. Ներսես Շնորհալու խոսքերով աղոթում ենք և խնդրում. «Հանգչիլ յուսով բարեաց յօթեւանս արդարոց մինչեւ յօր մեծի գալստեան Քոյ» և վերադառնում մեր բուն թեմային, որից հարկադրաբար շեղվեցինք:
Հետաքրքրական և կարևոր է այն հանգամանքը, որ մեր հնագույն տոնացույցներում բոլոր սրբերի տոնը չկա: Կաթոլիկ եկեղեցում այն հնուց ի վեր տոնվել է (նոյեմբերի 1-ին): Իսկ մենք ունեցել ենք հինավուրց մեկ այլ տոն՝ «Յիշատակ Տապանակին հնոյ եւ տօն նորոյս Սրբոյ Եկեղեցւոյ», որի խորհուրդը նման է խնդրո առարկա տոնի իմաստին. Տապանակը խորհրդանշում է Հին Ուխտի եկեղեցին, որն իր լրմանն է հասել Նոր Ուխտի Եկեղեցում: Իսկ Եկեղեցին սրբերի ժողովն է (տե՛ս Հայտ. 7, Ա Կորնթ. 9:1): Ուստի այս տոնի ընթացքում մենք դարձյալ հիշատակել և հիշատակում ենք, ինչպես մի շարք Վարք սրբոցներ էլ վկայում են, բոլոր սրբերին «որք արք են և կանայք, ուստերք և դստերք, յամենայն հասակէ և յաստիճանէ, սկսեալ յանմեղ մանկանց մինչև ցկատարեալս աւուրք և արդեամբք, յաղքատաց մինչև ի հարուստս՝ աղքատ հոգւով, ի հպատակաց մինչև ի թագաւորս» (Լիակատար վարք սրբոց, Վենետիկ, 1810): Այս հանգամանքը հուշում է, որ տոնի ակունքները պետք է փնտրել Արևմտյան եկեղեցում: Եվ իրապես, Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780 թթ.) մշակած նշանավոր տոնացույցի մեջ մենք առաջին անգամ ենք հանդիպում Աստվածամորը նվիրված և Կաթոլիկ եկեղեցուց ներմուծված ,Գիւտ գօտւոյե, ,Գիւտ տփոյե և ,Ամենայն սրբոցե տոներին, ինչն էլ հիմնավորում է մեր ենթադրությունները տոնի ակունքների մասին: Վերոշարադրյալից երևում է, որ Հայոց եկեղեցին թեև օգտվել և օգտվում է մյուս եկեղեցիների ձեռքբերումներից՝ տոներ, սովորություններ, գործնական իրողություններ, սակայն երբեք պատրաստ չէ մեկ նշանախեց իսկ փոխել առաքյալներից ստածած իր ուղղադավան վարդապետության մեջ:
Քրիստոնեության պատմության առաջին նահատակը սբ. Ստեփանոսն է (տե՛ս Գործք 7:54-59): Հայազգի առաջին նահատակ է համարվում Սանատրուկ արքայի դուստր սբ. Սանդուխտը (Ա դար), իսկ տոնացույցում տեղ գտած վերջին սրբերն են սբ. Հովհաննես Որոտնեցի և սբ. Գրիգոր Տաթևացի վարդապետները: Ավելի ուշ` ԺԸ դարում, Պատարագի ընթացքում սկսվեց հիշատակվել Մովսես Գ Տաթևացու անունը։ 2015 թ. սրբադասվեցին Մեծ Եղեռնի զոհ դարձած նահատակները: Սակայն մեր եկեղեցին չի ունեցել սրբերի կանոնականացման այնպիսի կարծր օրենքներ, որպիսիք ուներ Հռոմեակաթոլիկ եկեղեցին։ Ուղղափառ ընտանիքի եկեղեցում, որպես կանոն, կանոնականացման հիմք է ծառայում տեղական պաշտամունքը, իսկ վճիռը կայացնում է կա՛մ եկեղեցու առաջնորդը, կա՛մ եկեղեցական ժողովը։ Սրբադասման կարգը նշվում է հանդիսավոր արարողությամբ և սրբի անվան ներմուծմամբ տոնացույցների և Հայսմավուրքների մեջ՝ ամենամյա հիշատակման համար։
Սրբադասումն, ըստ էության, իր դիմագիծն ուներ արդեն Բ դարում: Առաքելական հայրերից սբ. Պողիկարպոս Զմյուռնացու վկայաբանությունը գրվել է նրա մահից (156 թ.) քիչ անց և համարվում է մինչ օրս պահպանվածներից հնագույնը: Այստեղ արդեն խոսվում է սրբերի հանդեպ մեծագույն պատկառանքի մասին (գլ. ԺԸ). նահատակի մահվան տարելիցին քրիստոնյաները հավաքվում էին «ցնծությամբ և ուրախությամբ, ի հիշատակ նախկին նահատակների և ի վարժություն ու պատրաստություն ապագա նահատկների…»: Սուրբ մասունքները բնութագրվում են որպես «թանկարժեք քարերից առավել թանկ և առավել փորձված քան ոսկին»: Միաժամանակ, հատուկ տարբերություն է նկատվում Քրիստոսին տրվող երկրպագության և «նահատակների՝ Տիրոջ աշակերտների և հետևորդների հանդեպ սիրոյն» միջև:
Դարեր անց քրիստոնյաներս դարձյալ պատվում և մեծարում ենք սրբերին: Ի մասնավորի այս տոնը եկեղեցում յուրահատուկ ծիսակարգ ունի: Գիշերային ժամերգությանը երգվող Օրհնությունն առաքյալների կանոնից է, իսկ առավոտյան ժամերգության շարականները բաժանված են հետևյալ կարգավորությամբ. Հարց շարականը երգվում է հայրապետների կանոնից, Մեծացուսցեն՝ նահապետների, Ողորմյան՝ մարգարեների, Տեր հերկնիցը՝ վարդապետների, Մանկունքը՝ կույսերի, Պատարագին երգվող Ճաշու շարականը՝ թագավորների: Այսպիսով՝ մենք հիշատակում ենք բոլոր սրբերին, որոնց սակայն ո՛չ թե պաշտոնն ու կոչումն է սրբացնում, այլ «ընտրութիւն նոցա և ընտիր վարքն, որ և ի թիւ և ի դասս մուծանէ ամենայն սրբոց տօնելեաց յերկինս և յերկրի, փառաւորելոց յԱստուծոյ և ի մարդկանէ» (Լիակատար վարք սրբոց):
Ուրեմն, ունկնդիր լինենք սբ. Հովհան Ոսկեբերանի հորդորին, ով իր «Բոլոր սրբերի և նահատակների մասին» քարոզում խորհուրդ է տալիս ո՛չ միայն խնդրել սրբոց բարեխոսությունը, այլ նաև նմանվել նրանց, ո՛չ միայն գովերգել, այլ գովելի վարքով դասակից լինել սրբերին: Իսկ դեպի սրբություն ճանապարհը սկսվում է հավատքի և լրանում սիրո մեջ, քանի որ «հավատքն ու սերը սկիզբն ու ավարտն են. հավատքը սկիզբն է, իսկ սերը՝ ավարտը: Ուր այս երկուսը միասին են, այնտեղ են նաև Աստված և մյուս բոլոր բարի գործերն ու առաքինությունները» (սբ. Իգնատիոս Անտիոքացի, Եփես. ԺԴ):
Հավարտ մեր հոդվածի՝ ուզում ենք հարցնել. սիրելի՛ ընթերցող, այդո՞ք խելամիտ է այս համատեքստում, այս տոնի հետ կապել Հելոուին (Halloween – All Hallows՚ Eve (բոլոր սրբերի երեկո)) կոչված կելտական տոնը: Մենք այս տոնին ոչ մի որակում չենք տա, բայց պարզապես կնշենք. այս տոնի ո՛չ խորհուրդը, ո՛չ տրամադրությունը և ո՛չ էլ էությունը քրիստոնեության հետ կապ չունի: Թող յուրաքանչյուր քրիստոնյա Սբ. Գրքի շնչով զգա, թե ինչպե՞ս է վայելում մեզ անցկացնել բոլոր սրբերի տոնը՝ վհուկների, դևերի և չար ոգիների հանդերձանքո՞վ, թե՞ աղոթքով և հոգևոր խնդությամբ: Ամեն դեպքում թող սրբերը բարեխոս լինեն բոլորիս համար, որպեսզի նրանց պես զինվենք հավատով, սիրով, քաջությամբ և իմաստությամբ՝ հասնելու համար մեր հույս և փրկիչ Հիսուս Քրիստոսին:
Փառաւորեալ Տէր,
Ընկալ զաղաչանս ծառայի քո
Եւ կատարեա ի բարի զխնդրուածս իմ
Բարեխօսութեամբ սրբուհւոյ Աստուածածնին,
Եւ Յովհաննու Մկրտչին,
Եւ սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային,
Եւ սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին,
Եւ սրբոց առաքելոց, մարգարէից,
Վարդապետաց, մարտիրոսաց
Եւ սրբոց հայրապետաց, ճգնաւորաց
Կուսանաց եւ ամենայն սրբոց քոց՝
Երկնաւորաց եւ երկրաւորաց:
Եւ քեզ փառք եւ երկրպագութիւն
Անբաժանելի սուրբ Երրորդութեանդ,
Յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:
(Սբ. Ներսես Շնորհալի)
Հոդվածը պատրաստեց Թովմաս դպիր Առաքելյանը
