Մարդու մեջ շատ ախտեր կան, որովհետև նա չարչարելի մարմին ունի: Ախտեր կան, որ բժշկվում են ճարտար բժիշկների ձեռքով, կան, որ իրենք իրենց հեշտությամբ թոթափվում են մարմնից, ախտեր էլ կան, որ երկարատև են, անբուժելի և մահվան են տանում: Դրանք բոլորն էլ [մարդու մեջ] են մտնում որևէ պատճառով. ժամանակի, սաստիկ տաք քամիների, կամ էլ [սառի ու տաքի] ոչ չափավոր խառնակության, ցուրտ սառնամանիքների, օդի գարշահոտության կամ խոնավության պատճառով:
Դարձյալ` հիվանդություններ են առաջանում նաև կերակրի շատությունից և կամ երկար ժամանակ սոված մնալուց և այլ բազում պատճառներից, որ գիտենք բոլորս: Բայց դիվահարության մեկ այլ տեսակ է, երբ ստամոքսի սաստիկ ցավերից վնասվում է խելքը, մանավանդ ժամանակ առ ժամանակ` երբ լուսնի լրվելու և նվազելու հետ կապված` բոլոր կենդանի [մարմինների] աճում ու նվազում է տեղի ունենում, կամ խելքի զեղվելիս կամ նվազելիս, կամ երկու կերպ է նեղում այս ախտը. այն փրփրում է` արյունախառն [լորձ] բերելով բերանից և քթից, [կամ էլ հիվանդը] զարկում, ցնորվում, հիմարանում է, նրա միտքը ապուշ է դառնում: Իսկ երբ դադարում է ախտը, մարդը վերադառնում է իր նախկին մտքին, և եթե մեկը հարցնի, նա չի հիշի և չի կարողանա պատմել: Այնպիսի կարծիք է ստեղծվում, թե մարդը չարչարվում է դևից և ոչ ցավերից: Պատահում է, որ այսպիսիները առողջանում են, պատահում է, որ դրանից էլ մեռնում են: Կա նաև ուրիշ հիվանդություն, որին կողացավ և թիկնացավ են անվանում, նաև այլ` հոդերի, ոտքերի, ձեռքերի, ողերի, որոնք կարկամեցնելով, սարսռեցնելով և դողացնելով` դիվահարի են նմանեցնում, մանավանդ երբ լինում են ամեն օր, ամեն ժամ, կամ էլ ամիսը մեկ անգամ, և կա, որ տարին մեկ անգամ է լինում:
Դրանց պատճառները հայտնի են. բժիշկները բուժում են դրանցից շատերը, բայց մարդիկ դրանց բոլորին դիվահարություն են ասում: Իսկ այն, որ [մարդիկ] չարչարվում են պիղծ այսերից, հայտնի է, և ուրանալ չենք կարող. մանավանդ [Աւետարանից ունենք օրինակներ], երբ այդպիսիներին բերում էին Տեր Հիսուսի մոտ, և Նա նրանցից շատերին բժշկում էր միայն խոսքով և ոչ մարմնական հնարքներով, նաև [ախտերի] անուններն էր ասում, և մարդիկ այն ախտերից [տառապողներին] սովորեցին վերնոտ և լուսնահար անվանել: Այո՛, աղաչում եմ, այստեղ ուշադի՛ր եղիր. [Տերը] երբեմն [բժշկում էր] միաժամանակ իբրև մարդ և Աստված, և դևերը բացեիբաց աղաղակում էին` աղաչելով. «Ճանաչում ենք Քեզ, Աստծո՛ւ սուրբ, ժամանակից շուտ մեզ մի՛ տանջիր» (Մատթ., Ը 29). դևերի այս ակամա խոստովանությունը Որդու Աստվածությունն էր հայտնում: Իսկ երբ ձեռքը դնում էր հիվանդների վրա, բժշկում էր` իբրև մարդ աղաչելով Աստծուն: Երբ լուսնոտներին, լուսնահարներին և պիղծ այսերին էր սրբում, այնժամ իբրև մարդ և Աստված էր, քանզի դևերը մարդու միջոցով են լսում Աստծուն և դուրս ելնում մարդուց: Մինչդեռ ջերմը, հիվանդությունները, լուսնոտներն ու լուսնահարները մարդուն առանց դեղի չեն լսում, իսկ Աստծուն լսում ու բժշկվում են բոլոր ցավերը, ինչպես որ [երբ Գալիլիայի Կանա քաղաքում] ջերմին սաստեց, Կափառնայումում այն հեռացավ [պալատական պաշտոնյայի] որդուց (տե՛ս Հովհ., Դ 52): Հայտնի է, որ կան դիվահարներ. ոմանք` ծածուկ են, ոմանք` հայտնի: Դևի` մարդու մեջ մտնելու պատճառը մեղքերն են. և մեղքերը մարդու մեջ գործում են բազում մասերով` բարկացական, ցանկական, ուրացական, ամբարտավանական:
Բարկացականի պտուղը սպանությունն է, ցանկականինը` պոռնկությունը, ուրացականինը` ստությունը, ամբարտավանականինը` ագահությունը. այս չորսը միաբանվում են, շրջապատում են մարդուն և բնակության տեղ պատրաստում սատանայի համար: Սրանք անվանվում են նաև բազմագլուխ գազաններ: Նրանք բոլորը նույն բանն են կամենում: Ովքեր գնում են ցանկության ետևից, պեսպես խորտիկներով ու զանազան ըմպելիքներով պարարտացնում են իրենց մարմինները, խոզի պես ննջում փափուկ անկողիններում, այդպիսիները կատարում են ոչ թե մեկ կամ երկու, այլ բոլոր դևերի կամքը. այդ ամենով նրանք ծածկաբար կամ հայտնապես հեռացնում են նրան Աստծուց: Իսկ նա, ով հետևում է բարկացականին, հեռանում է իր մարդկային նկարագրից և մռնչալով ու հափշտակելով, իր նմաններին բզկտելով և Աստծու պատկերը ամբողջովին ապականելով` նմանվում է չար գազանի: Ուրացականին [հետևողը] ստում է, անաստված դառնում, առանց պատկառելու գործում բոլոր չարիքները. նա ոչ միայն դևերի դարան է, այլ նաև նրանց չար կամքի կամակից: Իսկ նա, ով ամբարտավանանում է, կատարում է կամքը մեր առաջին թշնամու, որով մահը աշխարհ մտավ և տարածվեց բոլոր մարդկանց մեջ: Եվ դրանցով բռնված` մարդիկ չեն շտապում բժշկել իրենց անձերը, որովհետև դևերը նրանց հայտնապես չեն չարչարում, այլ ներքուստ հալում ու մաշում են անմահ հոգու նուրբ բնությունը, որ կապված լինելով մարմնին` վախճանին այրվելու են անշեջ հրի մեջ Իսկ երբ մարդիկ հայտնի կերպով են լլկվում պիղծ այսիկողմից` լինեն չմկրտված կամ մկրտված, արդար կամ մեղավոր, ծեր կամ երիտասարդ, և դևը չի ելնում նրանց միջից, այստեղ երկու պատճառ կա` դևի բռնությունը և մարդու տկարությունը. այստեղ ես նկատի ունեմ հոգու, այլ ոչ թե մարմնի տկարությունը: Սակայն դևի բռնությունը անպարտելի զորություն չէ, այլ լրբություն: Նրան զորացնում է մարդու անժուժկալությունը. քանի որ նա ցանկանում է պես-պես կերակուրներ ու ըմպելիք, մարդն իր հոգում գծագրում է աղտեղություն և անհավատություն:
Բայց ես ասում եմ, որ դևը բնությամբ ու բարքով [այնպիսին է], որ մշտապես ցանկանում է համեղ կերակուրներ ու ըմպելիք, և որովհետև ինքը բերան և որովայն չունի, նրբանում, սպրդում է մարդու սրտի մեջ, այն քաշում է դեպի իրեն, նրա մեջ գրգռում համեղության [ցանկություն] ու մարդուն դարձնում է անհագ, որկրամոլ ու հարբեցող, որպեսզի նրա մարմնի միջոցով ինքը կերակրվի և խմի: Եվ իր համար բնակարան դարձնելով ոչ միայն թանձր մարմինը, այլ նաև նուրբ հոգին` սովորեցնում է գործել
բոլոր չարիքները: Սա է, որ չի լքում մարդուն, մինչև նրա վախճանի օրը:
Եվ որովհետև մարդիկ [միայն] արտաքինն են տեսնում, երբեմն պատահում է, որ կարծում են, թե մարդն առաքինի է, հեռու ամեն տեսակի չարությունից` ամենևին չիմանալով, որ այնպիսին չարչարվում է դևից և բազում ջանքերով անգամ չի կարողանում իրենից հալածել նրան:
Կարծում եմ` դևը, ավելի լավ տեղյակ լինելով նրա ներքին գործերին, քան մեզ, բռնում է նրան, կամ էլ դատապարտելի [համարելով]` վախեցնում է նրան, և կամ էլ վատթար խորհուրդների պահին ձեռք ձգելով` սկսում է չարչարել` մարդուն դարձնելով անհոգ ու հանգիստ: Իսկ եթե մարդը սկզբում` [դևի մտնելուց առաջ], մաքուր էր և մաքուր խորհուրդներ ուներ, ահա հայտնի է դառնում դևի լրբությունը և անձանձրույթ համբերությունը: Այստեղ ոչ միայն պետք է [մարմինը] ճնշել պահքով, այլ նաև Աստծուն ուղղված սուրբ աղոթքներով, խնդրվածքներով և ուխտագնացություններով դեպի այն բազում վայրերը, ուր կան սուրբերի նշխարներ, որպեսզի չարը հեռանա մարդուց: Եվ եթե այս ամենը կատարվելուց հետո էլ դևը չի ելնում մարդու միջից, իսկ մարդը չի դադարում և չի տկարանում առաքինության մեջ մինչև իր վախճանի օրը, այնպիսի մարդու մասին ասեմ, որ եթե մկրտված չէ, հարկ է կնիքը տալ, իսկ եթե կնքված է` օրենքը: Քանի որ այսպիսի առաքինի մարդուն դևը չի կարող հեռացնել Աստծուց, ինչպես այն կատարյալ նահատակին, որի առաքինության մասին մինչ օրս պատմվում է Եկեղեցում, այլ ինքը կհաղթվի, կպարտվի և կամաչի: Բայց ուրիշ դիվահարների, որոնք պորտաբույծ են, որոնք իրենց հետ միասին պարարտացնում են դևերին և անհագորեն անառակություն են գործում, եթե մկրտված չեն, արժան չէ կնիք տալ, իսկ եթե կնքված են` օրենք: Այդ մասին է վկայում տերունական այն հրամանը, թե` «Մի՛ տվեք սրբությունը շներին և մարգարիտներ շաղ մի՛ տվեք խոզերի առաջ» (Մատթ., Է 6):
Իսկ եթե մեկն ասի, թե ի՞նչ մեղք ունեն մանուկները, որ սկզբից իսկ սկսում է չարչարել նրանց, ասեմ, որ պատահում է` Աստված իբրև մարդ է դատում աշխարհը, պատահում է` իբրև Աստված. երբ իբրև մարդ է [դատում], հատուցում է ըստ գործերի, չի իշխում դատել, իսկ երբ [մարդը] դեռ չի մեղանչել, [դատում է] իբրև կանխագետ, որպեսզի նրան ետ պահի չարից: Տե՛ս, թե ինչպես են թագավորների աշխարհիկ օրենքով հանցավորներից վրեժ լուծում, իսկ Աստված [վրեժ է լուծում] թե՛ հանցավորից և թե՛ ազգից. հանցավորից` որպես օրենսդիր, իսկ ազգից` որպես կանխագետ: Պատասխան չկա անորոշ և առանց զատելու հարցումներին, թե` ախտի՞ց է, թե՞ աշխարհից, եթե ախտից է, ապա ո՞ր հասակից է եղել, և որո՞նք են հանցանքի պատճառները, եթե ուրացող է, եթե արյուն է թափել, եթե պոռնիկ է, չի կարող [ձեռնադրվել], եթե սխալմունքով [է մեղանչել], անչափահաս է, և եթե զղջացել է, ապա դրանից հետո առաքինի գործեր արել, որոնց մասին վկայում են եղբայրներն ու գլխավորը, մոտեցել է ծերության ժամանակը, արժան չէ համաձայնել, որ այդպիսի մարդը ձեռնադրվի:
Իսկ անհրաժեշտության և բազմությունների օգուտի համար խոսքը լավ իմացողներին արժան է ձեռնադրել երեց, որովհետև առաքինության ծնունդ են, շատերի բարիքի պատճառ կլինեն:
Իսկ եթե մեկը չափահաս է, նրա միտքը հասու է ճանաչելու չարն ու բարին, և ընտրել է չարը, անարգել բարին և առանց խտրություն դնելու պոռնկացել, [իսկ] հետո կա՛մ մարդկանցից ամաչելով, կա՛մ բռնակալից վախենալով ապաշխարել է, հեռացել անառակ ընթացքից, մարդասիրությամբ արժանի՞ է մերձենալու սրբությանը և իր կյանքի բոլոր օրերին կատարել երիցություն:
Ո՛չ իր և ո՛չ ուրիշի հորդորելով օրենք չէ նրան ընդունելը. պետք է նայեն մեղքին և այն բանին, թե իր կյանքի ո՞ր ժամանակում է գործել. եթե մինչև մկրտվելն է գործել, կարող է, եթե մկրտվելուց հետո, կզատեն կբաժանեն և ընտրելով առաքինիին` կփորձեն և արժանավորին առաջ կբերեն. քանզի մարդիկ են, և Աստծու հոգին կա բոլորի մեջ:
Իսկ եթե մեկը իր հպարտության պատճառով մարմնավոր սեր ունենա մեկ ուրիշի հանդեպ, հանդգնի և արհամարհի աստվածային կանոնական հրամանները և անարժանին առաջ մատուցի, գողանա մարդկային միտքը և պատճառ բերի, թե [կանոնը] թույլ է տալիս ապաշխարողներին ձեռնադրել, պետք է իմանա, որ Աստված, որ քննում է գաղտնիքները, ըստ ներքին գիտության է անում դատաստանը, որովհետև ոչ միայն ապաշխարողներից պետք է ընտրել և անել արժանին, այլ նաև չապաշխարողներից: Քանզի շատերն են, որ մարդկանց աչքում անմեղ են երևում, բայց Աստծու գործի համար անպիտան են` փափկակյաց են, հիմար, ցնորված, անսեր, ապուշ. [այդպիսիներին] եթե անասունների հովիվ էլ դարձնես, երբեք առաջ անցնելով` չեն հանգստացնի հովվապետի միտքը: Ինչպե՞ս է արժան այդպիսիներին [վստահել] մարդկանց առաջնորդությունը` կեղծավորաբար ասելով, թե` «Չգիտեմ դրա մեղքերը»: Այդ պատճառով էլ և՛ նա, ով անել տվեց, և՛ նա,
ով արեց, հավասարապես դատապարտության ենթակա են Աստծու ամենագետ ատյանի առջև:
Սուրբ Եղիշե վարդապետ՝ հատված «Աստվածաբանական երկեր» գրքից:
