Բազմաթիվ տարբերություններ կան բողոքականության և ուղղափառության միջև։ Դրանցից մի քանիսը վերաբերում է դավանաբանությանը, ուրիշներ՝ ծեսերին, եկեղեցական կարգավորությանը կամ պաշտամունքին։ Մենք այս գլխում համառոտաբար կներկայացնենք այդ տարբերություններից գլխավորները, ապա առավել մանրամասնորեն կքննարկենք և կմերժենք դրանք Սուրբ Գրքի լույսի տակ։
Գլխավոր տարբերությունները հետևյալն են՝
ա) Բողոքականները հավատում են, թե Տեր Քրիստոսն ունի երկու բնություն և երկու կամք։
Իսկ Ղպտի Եկեղեցին (ինչպես նաև Հայ, Ասորի, Եթովպական, Հնդիկ Մալանկարա և Էրիթրեայի Եկեղեցիները ) հավատում է, որ Տեր Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնությունները միավորված են մեկ բնության, այսինքն՝ Մարդացյալ Խոսքի բնության մեջ։ Մենք հավատում ենք, որ Տեր Քրիստոսն ունի կատարյալ աստվածություն և կատարյալ մարդկություն, և որ Նրա աստվածությունը երբեք՝ ոչ մի վայրկյան կամ ակնթարթ, Նրա մարդկությունից չի բաժանվել։ Հետևաբար մենք չենք խոսում երկու բնությունների մասին դրանց միությունից հետո։ «Երկու բնություն» արտահայտության պատճառով մենք մերժեցինք Քաղկեդոնի ժողովը 451թ. ։
բ) Սուրբ Հոգու բխում
Բողոքականները, ինչպես կաթոլիկները, հավատում են, թե Սուրբ Հոգին բխում է թե՛ Հորից, թե՛ Որդուց։ Սա հակասում է մեր Եկեղեցու հավատքին, որովհետև մենք հավատում ենք, որ Սուրբ Հոգին բխում է միայն Հորից, ինչպես գրված է Հովհ. ԺԵ 26-ում։
գ) Բողոքականները չեն ընդունում Եկեղեցու յոթ խորհուրդները։
Ինչ որ նրանք ունեն, խորհուրդներ չեն։ Օրինակ՝ ամուսնությունն, ըստ բողոքականների, ոչ թե Եկեղեցու խորհուրդ է, այլ երկու կողմերի միջև ստեղծված հարաբերություն կամ կնքված համաձայնություն։ Նրանք ունեն նաև մկրտություն, բայց որը չունի Եկեղեցու խորհրդի ներգործականությունը։ Նրանք այն կոչում են պարզապես «կարգ» (այսինքն՝ կրոնական արարողություն)։
դ) Բողոքականները չեն հավատում Սրբազան Ավանդությանը։
Նրանք հավատում են միայն Սուրբ Գրքին և չեն ընդունում Եկեղեցու օրենքները կամ եկեղեցական սուրբ ժողովներն ու նրանց որոշումները։ Նրանք չեն ընդունում Եկեղեցու հայրերի վարդապետությունները և հետևաբար՝ Ավանդության միջոցով ընդունված եկեղեցական կանոնները։
ե) Բողոքականները չեն ընդունում քահանայությունը։
Նրանք ասում են՝ մենք ամենքս քահանա ենք, չկա տարբերություն մեր միջև։ Այն անձը, որ «սպասավոր» է կոչվում բողոքական հարանվանություններում, քահանա չէ, այլ միայն ծառայող, հովիվ կամ ուսուցիչ։ Նա քահանա չէ, ով ունի եկեղեցական խորհուրդներ կատարելու իշխանություն։ Քանի որ բողոքականները քահանայությունը չեն ընդունում, ուստի չեն ընդունում նաև քահանայապետությունը։ Նրանք ասում են, որ Եկեղեցին մի մարմին է, որի գլուխը մեկն է՝ Հիսուս Քրիստոսը։ Չկա մարդ գլուխ. Քրիստոսի՝ Եկեղեցու գլուխ լինելը չի թույլատրում մարդկային քահանայապետության գոյություն։ Ուստի բողոքականները չեն ընդունում որևէ եկեղեցական իշխանություն։ Սակայն կան բացառություններ, ինչպես, օրինակ, անգլիկանները, ովքեր ունեն եկեղեցական նվիրապետություն՝ եպիսկոպոսներ, քահանաներ և սարկավագներ։ Ունեն նաև արքեպիսկոպոսներ, ինչպես՝ Քենտրբերիի արքեպիսկոպոսը, Յորքի արքեպիսկոպոսը և այլք։ Սակայն նրանք թույլ են տալիս, որ եպիսկոպոսներն ամուսնանան, և նույնիսկ ունեն կին քահանաներ ու
եպիսկոպոսներ։
զ) Փրկությանը վերաբերող բազմաթիվ տարբերություններ
Սրանցից ամենակարևորը բողոքականների կողմից միայն հավատի վրա շեշտը դնելն է՝ անտեսելով մնացած ամեն ինչ՝ հիմնվելով հետևյալ խոսքի վրա. «Հավատա՛ Տեր Հիսուսին, և կփրկվեք դու և քո ընտանիքը» (Գործք ԺԶ 31)։ Նրանք հավատում են, թե միայն հավատը հենց հավատալու պահին փրկում է։ Ուստի նրանք չեն ընդունում փրկության համար անհրաժեշտ եկեղեցական խորհուրդները, ինչպես Մկրտությունն ու ապաշխարությունը, և Եկեղեցու դերը փրկության հարցում, որն, ըստ նրանց, ձեռք է բերվում պարզապես Աստծո հետ ուղղակի հարաբերության արդյունքում։
Մի ուրիշ տարբերություն է հավատացյալի կործանման հարցը ուրացման պարագայում։ Ըստ նրանց՝ հավատացյալը կորստյան երբեք չի մատնվելու, նույնիսկ եթե ուրացման մեղքը գործի։ Փրկությանը վերաբերող մի կարևոր տարբերություն է հավատի և գործերի առնչության հարցը։ Հավատի վրա կենտրոնանալով՝ նրանք անտեսում են գործերը, և շնորհի գործունեությանը մեծ կարևորություն տալով՝ նրանք ուրանում են պայքարի անհրաժեշտությունը։ Սակայն բողոքական խմբավորումներից որոշներ պակաս շեղված են այս հարցում, քանի որ ասում են, որ հավատը պիտի գործի սիրո միջոցով (Գաղ. Ե 6)։
է) Բողոքականները մերժում են Պատարագը։
Նրանք մերժում են Պատարագը և որևէ ծիսական աղոթք։ Նրանք չեն գործածում մեր կողմից գործածվող այնպիսի ծիսական գրքեր, ինչպիսին են Ճաշոցը, Շարակնոցը, Մաշտոցը և այլն։
ը) Մկրտությանը վերաբերող տարբերություններ
Սրանցից ամենակարևորը փրկության, ինչպես նաև մանուկների համար մկրտության անհրաժեշտությունն է։ Նրանք նաև չեն հավատում մկրտության զորությանը, ոչ էլ նրա առնչությանը վերստին ծննդյանը, արդարացմանը և մեղքերի թողությանը, ինչպես պիտի նշվի հետո։ Այսպիսով, մկրտությունը բողոքականության մեջ վերածվում է պարզապես մի անունի, առանց որևէ ներգործության, որովհետև բոլոր այն ներգործությունները, որոնք ըստ մեզ ձեռք են բերվում մկրտությամբ, ըստ նրանց ձեռք են բերվում միայն հավատով։ Ուստի մկրտությունը դառնում է պարզապես մի նշան կամ ծես, թեև նրանք ծեսերին նույնպես չեն հավատում։
Սակայն ոչ բոլոր բողոքականներն ունեն նույն տեսակետը մկրտության վերաբերյալ։ Նրանցից որոշներ ընդունում են մանկամկրտությունը (մանուկների մկրտություն), ուրիշներ՝ ընկղմամբ մկրտությունը։
թ) Բողոքականները չեն ընդունում մեղքերի խոստովանությունը։
Նկատի ունենք քահանայի առաջ կատարվող մեղքերի խոստովանությունը։ Նախ՝ որովհետև նրանք չեն ընդունում մարդկանց քահանայությունը, և երկրորդ՝ որովհետև նրանք հավատում են, որ խոստովանությունը պետք է կատարվի անմիջապես Աստծո առաջ։ Հետևաբար, նրանք չեն ընդունում քահանայի կողմից խոստովանողի գլխին կարդացվող արձակման աղոթքը, ոչ էլ ընդհանրապես արձակելու և կապելու իշխանությունը։
ժ) Բողոքականները չեն հավատում Հաղորդության խորհրդին։
Նրանք չունեն ս. Պատարագ՝ աստվածային զոհագործություն, հացի և գինու՝ սուրբ Մարմնի և Արյան փոխարկում։ Ուստի նրանք չունեն հաղորդություն ս. Խորհրդին, այլ որոշ առիթներով կատարում են արարողություն, որում, ըստ Տիրոջ հրամանի (Ղուկ. ԻԲ 19), հաց են բեկանում՝ Տիրոջ հիշատակի համար, և ասում, որ դա պարզապես արարողություն է և ոչ թե Եկեղեցու խորհուրդ։ Եվ քանի որ նրանք չեն կատարում զոհաբերություն (պատարագ), նրանց եկեղեցիները չունեն ս. Սեղան։ Սակայն կան բացառություններ, ինչպես Անգլիկան Եկեղեցին, որն ունի ս. Սեղան և Պատարագ, և նրանք հավատում են հացի և գինու՝ Մարմնի և Արյան փոխարկմանը։
ժա) Սուրբ Գրքին վերաբերող տարբերություններ
Չնայած այն մեծ հետաքրքրությանը, որ բողոքականները ցուցաբերում են Սուրբ Գրքի հանդեպ, և չնայած «աստվածաշնչյան ճշմարտության» մասին հաճախ խոսելուն՝ մենք նրանց հետ այս հարցում երկու անհամաձայնություն ունենք.
1) Նրանք չեն ընդունում Սուրբ Գրքի որոշ գրքեր, ինչպիսին են Տոբիթի, Հուդիթի, Սիրաքի, Բարուքի, Սողոմոնի Իմաստության, Մակաբեացիների գրքերը և մի քանի այլ գիրք ևս։ Նրանք այս գրքերը պարականոն են համարում և Սուրբ Գրքից դուրս են թողնում (կաթոլիկներն այս գրքերն ընդունում են Սուրբ Գրքի իրենց տարբերակում)։
2) Նրանք պատշաճ կարևորություն չեն տալիս Հին Կտակարանի ուսմունքին, կարծես Տեր Քրիստոսը վերացրել է Օրենքը կամ Մարգարեներին։ Հինկտակարանյան մի շարք կարևոր վկայություններ նրանք համարում են միայն խորհրդանիշներ, որոնք Նոր Կտակարանում այլևս չեն գործում։ Ուստի երբ մենք որևէ վարդապետություն ապացուցում ենք հինկտակարանյան խոսքերով, նրանք չեն ընդունում դրանք իբրև վկայություն՝ հայտարարելով, թե դրանք վերաբերում են միայն հին ժամանակներին։ Նրանք չեն կարողանում զանազանել խորհրդանիշը հինկտակարանյան հաստատված իրողություններից. համենայն դեպս, մենք այս հարցում չենք համաձայնում նրանց։
ժբ) Բողոքականները չեն ընդունում Եկեղեցու պահքերը։
Նրանք կարող են պահեցողությունն ընդունել իբրև ցանկացած ժամանակ կիրառվող անձնական գործառույթ, սակայն համաձայն չեն ամբողջ ժողովրդի համար որոշակի ժամանակներում պահվող հաստատուն պահքերին։ Նրանք պահք չունեն չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերին, չունեն Ավագ շաբաթվա, Մեծ, Ծննդյան, Աստվածածնի, Առաքյալների կամ որևէ այլ պահք։ Նրանք չեն ընդունում նաև բուսական սննդով պահեցողությունը։ Նրանք չեն ընդունում ուտելիքի կամ ըմպելիքի հարցում որևէ սահմանափակում։
ժգ) Բողոքականները չունեն կուսակրոնության կարգը։
Կուսակրոնությունը գոյություն ունի միայն Ուղղափառ (Հինարևելյան ու Բյուզանդական օրթոդոքս ) և Կաթոլիկ Եկեղեցիներում, իսկ բողոքականները նման կարգ չունեն, նրանց բոլոր ծառայողներն ամուսնացած են։ Նույնիսկ Անգլիկան Եկեղեցին, որ գտնվում է Կաթոլիկ և Բողոքական Եկեղեցիների միջև և ունի որոշ խորհուրդներ, ինչպես հոգևորականների ձեռնադրությունն ու Հաղորդությունը, չունի կուսակրոնություն։ Նրանց եպիսկոպոսներն ու արքեպիսկոպոսներն ամուսնացած են։
ժդ) Բողոքականները չեն ընդունում ն նջեցյալների համար կատարվող աղոթքները։
Նրանք չեն աղոթում ննջեցյալի հոգու համար, որ ընդունի ողորմություն ու հանգիստ։ Նրանք միայն դիակը բերում են եկեղեցի, ուր կարդում են Սուրբ Գրքից հատվածներ և քարոզ ասում՝ միայն ննջեցյալի ընտանիքին մխիթարելու կամ մահվան իրողությունից ինչ¬որ բան սովորեցնելու համար։ Նրանք երբեք չեն աղոթում ննջեցյալի համար և թողություն կամ հավիտենական կյանք չեն հայցում նրա համար։
ժե) Բողոքականները չեն ընդունում բարեխոսությունը։
Նրանք չեն ընդունում հրեշտակների, ս. Կույսի, սրբերի բարեխոսությունը, ոչ էլ ննջեցյալների բարեխոսությունը ողջերի համար կամ ողջերինը՝ ննջեցյալների։ Նրանք համարում են, որ ընդհանրապես չկա բարեխոսություն Աստծո և մարդկանց միջև։ Սրանից բխում է հաջորդ տարբերությունը։
ժզ) Բողոքականները չեն պատվում սրբերին։
Նրանք չեն պատվում հրեշտակներին, ս. Կույսին կամ սրբերին։ Նրանք չեն նշում սրբերի տոներն, ինչպես մենք, կամ եկեղեցում չեն կարդում «Հայսմավուրք», ուր ամփոփված են սրբերի վարքերը։ Նրանք սրբերին փառաբանող երգեր չեն երգում, սրբերի հիշատակը չեն նշում կամ չեն պատվում նրանց նշխարները։ Սրանից բխում է հաջորդ տարբերությունը։
ժէ) Բողոքականները չունեն սրբապատկերներ։
Սրբապատկերների դեմ պայքարը պատմության ընթացքում կարևոր դեր է խաղացել բողոքականների և կաթոլիկների միջև յարաբերութիւններում։ Նրանք չեն ընդունում եկեղեցում սրբապատկեր դնելը կամ դրա առաջ մոմ վառելը, կամ էլ սրբի անվանը դիմելը։ Նրանք համարում են սա բարեխոսության մի տեսակ, որը նրանք մերժում են։ Սրանից էլ բխում է հաջորդ տարբերությունը։
ժը) Բողոքականները սրբի անունով եկեղեցի չեն կառուցում։
Նրանք չեն կառուցում հրեշտակի, մարտիրոսի կամ որևէ այլ սրբի անունով եկեղեցի։ Նրանք եկեղեցիները կոչում են քաղաքի, շրջանի կամ թերևս մի ինչ¬որ առաքինության անունով, ինչպես օրինակ՝ Հույսի եկեղեցի։ Սակայն անգլիկաններն ունեն սրբերի անուններով եկեղեցիներ, ինչպես Ամենայն սրբոց տաճարը Կահիրեում կամ Ս. Պողոսի տաճարը Լոնդոնում։
ժթ) Եկեղեցին՝ իբրև շինություն
Որոշ մարդիկ մերժում են եկեղեցին ընդունել իբրև շինություն՝ այն պատճառաբանությամբ, թե Աստված լցնում է երկինքն ու երկիրը և չի բնակվում մի վայրում։ Սակայն բողոքականներն ունեն եկեղեցիներ, պարզապես առանց ս. Սեղանի, իկոնոստասի, աշտարակի, գմբեթի կամ սրբապատկերների։ Նրանք համարում են, որ եկեղեցին պիտի ունենա միայն քարոզելու համար նախատեսված ամբիոն և նստարաններ, ինչպես այն քրիստոնեական համայնքներում, որոնց գործը միայն քարոզությունն է։
ի) Չկա դեպի արևելք ուղղվածություն։
Բողոքական եկեղեցիները չեն նայում դեպի արևելք, ինչպես մեր եկեղեցիները։ Նաև բողոքականներն աղոթելիս չեն նայում դեպի արևելք, այլ ցանկացած ուղղությամբ։
իա) Բողոքականները խունկ կամ մոմ չեն գործածում։
Բողոքական եկեղեցիներում խունկ չի գործածվում։ Նրանք չեն խնկարկում, նրանց աղոթքներին խնկարկությունը չի ուղեկցում, և նրանց եկեղեցիներում բուրվառ չկա։ Նրանք չեն գործածում նաև մոմեր և Ավետարանի ընթերցանության ժամանակ մոմ չեն վառում։
իբ) Բողոքականները հիվանդների օծում չեն կատարում։
Անկախ նրանից՝ սա եկեղեցական խորհուրդ է, թե ոչ, նրանք այն չունեն։ Նրանք չեն ընդունում եկեղեցական խորհուրդները, ոչ էլ ծիսական աղոթքը, նույնիսկ հիվանդների համար կատարված աղոթքը՝ իբրև Եկեղեցու խորհուրդ, որի ժամանակ օրհնված սուրբ ձեթ է գործածվում՝ հիվանդներին օծելու համար։
իգ) Բողոքականները չունեն ժամերգություններ։
Բողոքականները չեն ընդունում ժամերգությունները, դրանց ժամերն ու բովանդակությունը։ Նրանք նաև չեն համարում, թե անհրաժեշտ է որոշ աղոթքներ անգիր իմանալ։ Նրանք համարում են, որ մարդ կարող է աղոթել երբ կամենում է և ինչ ձևով որ կամենում է։ Սրանից բխում է մեկ այլ տարբերություն, որ վերաբերում է Տերունական աղոթքին։ Նրանք չեն ասում այն որևէ աղոթքի ո՛չ սկզբում, ո՛չ վերջում։ Նրանք այն կարող են նաև բոլորովին չասել, ինչպես նաև սաղմոսները։ Սակայն որոշ հավաքների ժամանակ նրանք կարող են Տերունական աղոթքն ասել՝ սրանում սխալ ոչինչ չտեսնելով, բայց սա նույնպես նրանց համար պարտադիր չէ։
իդ) Հազարամյա թագավորություն
Բողոքականները հավատում են, թե Տեր Քրիստոսը ժամանակների վախճանին դարձյալ գալով՝ հազար տարի պիտի թագավորի երկրի վրա՝ կապելով սատանային։ Այդ շրջանում խաղաղություն պիտի լինի, և գառն ու գայլը միասին պիտի բնակվեն։ Սակայն նույնիսկ բողոքականների միջև կան տարաձայնություններ՝ կապված հազարամյա թագավորության վարդապետության մանրամասների հետ։
իե) Բողոքականները չեն հավատում Տիրամոր մշտակուսությանը։
Նրանք հավատում են, որ նա ամուսնացել է հյուսն Հովսեփի հետ և ծնել նրանից երեխաներ, որոնց Ավետարանը «Հիսուսի եղբայրներ» է կոչում (Մատթ. ԺԲ 47)։ Նրանք նույնիսկ չեն պատվում
նրան և հաճախ կոչում են «Հիսուսի մայր» և մերժում կոչել «շնորհընկալ» (Ղուկ. Ա 28 )։ Նրանք չեն ընդունում, որ նրա մարմինը երկինք է վերափոխվել, ինչպես հավատում են բոլոր ուղղափառներն ու
կաթոլիկները։ Նրանք չեն նշում նրան նվիրված որևէ տոն։ Նրանցից ոմանք նույնիսկ կոչում են նրան «մեր քույրը»։
իզ) Բողոքականներն ընդունում են քրիստոնեության մեջ կրոնական ուսմունքների հարցում ազատությունն ու նրանց բազմազանությունը։
Նրանք ասում են, որ ամեն ոք իրավունք ունի ընդունելու ցանկացած ուսմունք և սովորեցնելու ինչ ցանկանում է, առանց որևէ եկեղեցական իշխանության կողմից արգելքի, քանի որ նրանք չեն ընդունում եկեղեցական որևէ իշխանություն։ Սա է պատճառը, որ գոյություն ունեն տարբեր ուսմունքների տեր, սակայն միևնույն կաղապարն ունեցող բազմաթիվ բողոքական խմբավորումներ։ Նրանք մտածում են, որ սա հոգնակիության մի տեսակ է, որը մտավոր առումով հարստացնում է Եկեղեցին։ Նրանք մոռանում են, որ ամենքը պետք է ունենան մե՛կ հավատ՝ ըստ Եփես. Դ 5-ի։
իէ) Սուրբ Հոգու շնորհներ
Որոշ բողոքական խմբավորումներ համարում են, թե լեզուներով խոսելու շնորհը դեռ գոյություն ունի։ Նրանք սա համարում են Սուրբ Հոգով լցված լինելու կամ Նրանով լցվելու նշան։ Սակայն միայն որոշ խմբավորումներ ունեն այս համոզումը՝ համարելով, թե այն անհրաժեշտություն է և պետք է տարածվի։ Սա հատկապես բնորոշ է խարիզմատների հարանվանությանը։
իը) Բողոքականները չեն ընդունում հոգևոր հայրությունը։
Նրանք ոչ ոքի չեն կոչում ոչ հայր, ոչ քահանա, ոչ եպիսկոպոս, որովհետև սխալ են հասկանում Տեր Քրիստոսի՝ առաքյալներին ուղղած հետևյալ խոսքը. «Ոչ ոքի ձեր հայրը մի՛ կոչեք երկրի վրա» (Մատթ. ԻԳ 9)։
իթ) Բողոքականները չեն խաչակնքվում։
Թեև բողոքականները խաչին մեծ կարևորություն են տալիս իբրև միջոցի, որը Տերը գործածեց մարդկության փրկության համար, սակայն նրանք չեն պատվում այն, ինչպես ուղղափառներս։ Նրանք չեն նշում խաչի հիշատակը որոշակի օրերի, ինչպես մենք։ Նրանք չեն սկսում կամ ավարտում աղոթքները խաչակնքմամբ կամ «Հանուն Հոր և Որդվո և Հոգվույն Սրբո» ասելով, ինչպես մենք։ Նրանց հոգևոր հովիվները իրենց ձեռքը խաչ չեն բռնում՝ դրանով խաչակնքելու կամ օրհնելու համար, որովհետև չեն ընդունում խաչն իբրև օրհնություն բաշխելու միջոց, կամ որ օրհնությունը կարող է տրվել քահանաների կամ խաչակնքման միջոցով։ Փառք Աստծո, որ այժմ շատ բողոքականներ խաչ են դնում իրենց եկեղեցիների վրա, մի բան, որն առաջ երբեք չէին անում։
լ) Ընտրյալներ
Բողոքականները հավատում են, թե փրկության համար Աստված ի սկզբանե արդեն ընտրել է ոմանց՝ իբրև աստվածային բարձրագույն իշխանության նվեր։ Նրանք ասում են, որ Աստված ի սկզբանե որոշ մարդկանց ընտրել է հավիտենական կյանքի համար այնպես, ինչպես հաճել է։
Հատված՝ «Շենուդա Պատրիարք. Համեմատական աստվածաբանություն» գրքից:
