Պաշտամունք.-Ժամանակի ընթացքում հետզհետէ` մի կողմից գնոստիկականութեան ազդեցութեան տակ, միւս կողմից անմիջապէս ազդուելով հեթանոսական պաշտամունքներից, քրիստոնէական եկեղեցու պաշտամունքն ևս դառնում է խորհրդաւոր միստերիաների կատարումն: Հաղորդութիւնն ու մկրտութիւնը դառնում են խորհուրդներ, որոնցից առաջինը «Անմահութեան միջոց» է կոչւում արդէն (Իգնատիոս), իսկ մկրտութիւնը դառնում է մարդկային բնութեան մաքրութեան և աստուածային շնորհաց բարիքներն ստանալու միջոց:
Աստուածպաշտական գումարումների ընդհանուր բնաւորութիւնն էլ փոխւում է: Երբ որ պաշտամունքը խորհրդաւոր միստերիա է դառնում, իսկոյն պահանջ է յառաջ գալիս ամբողջ աստուածպաշտութեանը մասնակից չանել բոլորին, այլ միայն կատարեալ քրիստոնեաներին: Չէր կարելի թոյլ տալ ներկայ լինել ամբողջ աստուածպաշտութեանը նաև այնպիսիներին, որոնք որ և իցէ պատճառով ապաշխարութեան էին ենթարկուած համայնքի կողմից: Այդ է պատճառը, որ աստուածպաշտութիւնը երկու մասի է բաժանւում, և առաջին մասի մէջ բոլորովին լռութեան է տրւում այն, ինչ որ պիտի լինի երկրորդ մասում.-այս դէպքում օրինակ հաղորդութեան խորհրդին վերաբերեալ բանաձևերն ու ծիսակատարութիւնները, բայց յետոյ նաև հայր մերը և մկրտութեան խոստովանութիւնը: Անշուշտ այս զարգացման մէջ դեր է խաղացել հեթանոս հալածիչների և կեղծ բարեկամների երկիւղը: Մինչ Յուստինոսը բոլորովին ազատ կերպով գրում է Հաղորդութեան ու Մկրտութեան մասին հեթանոսների համար, միւս ջատագովներն սկսում են արդէն այդ բանից խուսափել: Հետզհետէ սկսում է առաջ գալ արկան-դիսցիպլինը:
Այս զարգացման անմիջական հետևանքն է լինում, որ փոխւում է նաև քրիստոնէական եկեղեցական պաշտօնեայի դերը: Նա դառնում է միջնորդ Աստուծոյ և մարդկանց մէջ, առաջնորդ դէպի բարձրագոյն աշխարհը, սրբազնագործ պաշտօնեայ, քահանայ: Կղերականութիւնը սկսում է մի աւելի բարձր դասակարգ համարուել որակի տեսակէտից, քան թէ աշխարհիկ դասակարգը: Եթէ սկզբնական հասկացողութեամբ ամբողջ աստուածպաշտութիւնը համայնքի հոգևոր ինքնազոհութիւնն էր աղօթքի միջոցով, այժմ պատարագը դառնում է յատուկ և միակ օբյեկտիւ արժէքաւոր զոհը, որ մատուցանում է քրիստոնեայ քահանան:
Հաւատով և ճշմարտութեամբ երկրպագութիւնը սկսում է պաշտամունքի հետ կապուած բարեպաշտութիւն դառնալ:
Քրիստոնէութեան մէջ ընդունելու արտաքին նշանը մկրտութիւնն էր: Մկրտութիւնից առաջ որոշ նախապատրաստութիւն էր պէտք. մկրտուողը պէտք է ուսանէր քրիստոնէական վարդապետութիւնը և հասկանար քրիստոնէութեան բարոյական պահանջները: Բայց որովհետև քրիստոնէութեան տարածման հետ միասին հետզհետէ աւելանում են քրիստոնէութեան մէջ այն երեխաները, որոնք իբրև քրիստոնեայ ծնողների զաւակ արդէն իրենց ծննդից սկսած քրիստոնէական մթնոլորտի մէջ են, այդ պատճառով սովորութիւն է դառնում այդպիսիների համար »Մկրտութեան ուսուցումը« վերացնել և նրանց հէնց իբրև երեխաներ ընդունել քրիստոնեաների խմբակցութեան մէջ: Միւս կողմից, որովհետև ժամանակի ընթացքում քրիստոնէութեան մէջ էին մտել շատ այնպիսի տարրեր, որոնք ո՛չ մի ներքին կապ չունէին նոր կրօնի հետ, կարիք է զգացւում այդպիսի տարրերի մուտքը դժուարացնելու համար, մկրտութիւնից առաջ ցանկացողին զգուշութեամբ և երկար ժամանակ նախապատրաստել: Մի կողմից երեխաների մկրտութիւնն է հանդէս գալիս ուրեմն, միւս կողմից կանոնաւորւում է նորադարձների ուսուցման դժուարին գործը, որոնցից շատ անգամ 2-3 տարի նախապատրաստութիւն է պահանջուել մկրտութիւնից առաջ: Նոքա պիտի մանրամասն իմանային եկեղեցու հանգանակը և բարոյական պահանջները, այլ և ծանօթ լինէին քրիստոնէական պաշտամունքին:
Իսկ երեխաների մկրտութիւնը, որ սկզբում հակառակութեան է հանդիպում, մանաւանդ Տերտուլիանոսի կողմից, հետզհետէ ընդհանուր է դառնում քրիստոնէական եկեղեցու մէջ Գ. դարից սկսած. սովորական է ծննդեան ութերորդ օրը մկրտելը. բայց պատահում է նաև երկրորդ կամ երրորդ օրը (Կիպրիանոս):
Մկրտութեան գործողութիւնն էլ հաստատուն ձևակերպութիւն է ընդունում: Մկրտուողը ամենից առաջ պէտք է երդուի հրաժարուել սատանայից իբրև հեթանոսական աշխարհի իշխանից (diabolo et pompae et angelis eius. Տերտուլ. de cor. Mil. 3). ապա հետևում է մկրտութեան խոստովանութիւնը, որից յետոյ գալիս է ջրի մկրտութիւնը` մեղքերի թողութեան, աշխարհի կեղտի մաքրութեան համար: Սովորական է 3 անգամ սուզելը հոսող ջրի մէջ «Յանուն Հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ». հիւանդների համար թոյլատրելի է տաք ջուր գործածել: Ջրով մկրտելուն ապա յաջորդում է Հոգու շնորհումը, որ լինում է ձեռնադրութեան միջոցով` համաձայն առաքելական աւանդութեան (Գործք Ը. 16-19). այդ իրաւունքը Կիպրիանոսի ժամանակից սկսած պատկանում է եպիսկոպոսին, որի խօսքը կարողութիւն ունի «Սուրբ հոգին բերելու» (Տերտուլ. Յաղագս Մկրտ. 8): Եպիսկոպոսը դրանով դառնում է մկրտուողի և այդպէս վերածնուածի հոգևոր հայրը և նրա վրայ ասում է, օրինակ ինչպէս Անտիոքում սովորութիւն էր, Բ. Սաղմոսի խօսքերը «Որդի իմ ես դու, և ես այսօր ծնայ զքեզ» (համար 7): Նոր մկրտուածին իւղով օծելն ևս շատ հին սովորութիւն է և գոնէ Տերտուլիանոսին յայտնի: Երեխաների մկրտութեան ժամանակ հանդէս են գալիս կնքահայրերը, որոնք երեխայի կողմից խոստովանութիւնն են ասում ու երդուում: Մկրտութիւնից յետոյ նոր քրիստոնեային անմիջապէս համայնքի մէջ էին տանում, ուր նա աղօթքներով ու եղբայրական համբոյրով էր ընդունւում. անմիջապէս մասնակից էին անում նրան ի հարկէ նաև հաղորդութեան խորհրդին: Մկրտութիւնից յետոյ քրիստոնեան պէտք է այնպիսի կեանք վարէր, որ չարատաւորէր և չզրկէր իրեն «Սրբերի» համայնքի անդամ լինելու իրաւունքից:
Հաստատուն կերպարանք է ընդունում նաև կիւրակնօրեայ աստուածպաշտութիւնը պատարագի հետ միասին: Երգւում էին սաղմոսներ ու շարականներ, ապա կարդացւում էին Ս. Գրքից զանազան հատուածներ` օրէնք և մարգարէք, աւետարաններ և թղթեր: Այդ պահանջից են առաջ գալիս Ս. Գրքի հին թարգմանութիւնները: Սկզբում Ս. Գրքի ընթերցման հետ կապուած էր մի դիմումն համայնքին մարգարէների կողմից. դրանից հետզհետէ առաջ է գալիս կանոնաւոր քարոզը, որ մեկնաբանական գիտութեան եզրակացութիւնները օգտակար է դարձնում նա— համայնքի համար: Թէև աշխարհիկ մարդն էլ, ինչպէս Օրիգենէսը կարող է քարոզել, բայց հենց Օրիգենէսի օրինակը ցոյց է տալիս, որ ամբողջ Արևելքում այն հասկացողութիւնն է սկսում իշխել, թէ քարոզելը հոգևորականի, յատկապէս եպիսկոպոսի իրաւունքն է: Յանպատրաստից քարոզելը դառնում է բացառութիւն և նկատւում է առանձնապէս: Քարոզին հետևում էր աղօթքը, որին մասնակցել չէին կարող այլ ևս Կատեխումեններն ու ապաշխարողները: Աղօթքի ժամանակ հոգևորականութիւնն ու ժողովուրդը կանգնած է ձեռքերը բարձրացրած և երեսը դէպի Արևելք ուղղած, համաձայն Սաղմ. ԿԷ. 34: Ապա գալիս է Եւխարիստիան, որ սկսւում է մեղքերի խոստովանութեամբ և վերջանում է հաղորդութեամբ: Մեր այժմեան պատարագի բոլոր գլխաւոր մասերը և աղօթքներն արդէն այս ժամանակ կան և գործածական են: Օրհնուած հացը կախարդական զօրութիւն է սկսում ստանալ և ազդում է ֆիզիքական գործունէութեան վրայ անգամ. հաղորդութիւնը «Անմահութեան կերակուր» է և անանցութիւն է շնորհում մարդուն: Հետզհետէ սկսում է յառաջ գալ և նուիրողի (հացն ու գինին) համար աղօթելու սովորութիւնը, որի անմիջական հետ—անքն այն է լինում, որ մեռածներին, յատկապէս նահատակներին էլ յիշելու համար նրանց փոխարէն նուէր են բերում: Այդ մի բարի գործ էր, որ աստուածահաճոյ է դարձնում մարդուն:
Բայց թէ մարդու պատարագը Աստծուն, և թէ Աստծու պարգևը մարդուն անցնում է քահանայի` սրբազնագործ պաշտօնեայի ձեռքով, որ միջնորդ է դառնում այդպիսով Աստուծոյ և մարդկանց մէջ: Նա է Աստուածութիւնը ցած իջեցնում հաղորդութեան տարրերի մէջ և Աստուծոյ կողմից մատուցանում մարդկանց. նա է համայնքի կողմից Աստծուն պատարագ մատուցանում: Իսկ այդ պատարագը կամ զոհը Քրիստոսի հաշտեցուցիչ չարչարանքներն են, որ տեսնում է համայնքը քահանայի գործողութիւնների մէջ կատարուելիս:
Կիւրակնօրեայ աստուածպաշտութիւնը շաբաթական տօնի գագաթնակէտն էր. բայց լի օրերն էլ կարող էր ժամասացութիւն, մինչև անգամ պատարագ լինել. շաբաթն արդէն կիւրակէ օրուայ հետ որոշ չափով կապուած էր և ուրախութեան օր էր համարւում, իսկ չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը պէտք էր պահել:
Ամենամեծ տօնական շաբաթը տարուայ մէջ չարչարանաց շաբաթն էր, որ վերջանում էր ամենամեծ ուրախութեան օրով` Քրիստոսի յարութեան տօնով: Զատկի շաբաթ գիշերը` լոյս յարութեան կիւրակէն առանձին հանդիսաւորութեամբ են անցնում քրիստոնեաները: Այս գիշերը ամբողջ համայնքը արթուն է մնում և ներկայ է աստուածպաշտութեանը, որի ժամանակ ամենամեծ սիրով կատարում էին Կատեխումենների մկրտութիւնը: Նոցա համար էլ այդ օրը ամենամեծ ուրախութեան օրը պիտի լինէր նախորդ սգից ու տրտմութիւնից յետոյ: Սկզբնական ժամանակների քառասուն ժամուայ պահեցողութիւնը, օրինակ Հռովմում, յարութիւնից առաջ, դառնում է հետզհետէ 40 օր, որ իշխող է դառնում Նիկիայի ժողովից յետոյ ամեն տեղ: Ապա այդ քառասնօրեայ սգոյ օրերի փոխարէն զատկին անմիջապէս հետևում է յիսնօրեայ ուրախութեան ժամանակը կամ Պենտեկոստէն: Բայց քրիստոնէութեան մէջ զատկի տօնն էլ կատարւում է տարբեր ժամանակ, թէև Հռովմի սովորութիւնն ընդհանուր էր դարձել և զատիկը տօնւում էր գարնան օր ու գիշերահաւասարին հետևող լուսնի լրումից յետոյ եկող առաջին կիւրակէն: Այդ տարբերութիւնը յառաջ էր գալիս այն պատճառով, որ ոմանք օր ու գիշերահաւասարը Մարտի 18-ին էին դնում, ինչպէս Հիպպոլիտը, իսկ միւսները ինչպէս Աղէքսանդրացիք, ուղիղ կերպով Մարտի 21-ին: Որպէս զի զանազան ժամանակներ չտօնուի զատիկը, Աղէքսանդրիայի եպիսկոպոսները սովորութիւն են դարձնում «զատկական նամակներ» գրել, որի մէջ շօշափում են նոքա նաև շատ ուրիշ կրօնական խնդիրներ: Արլի ժողովը 314-ին որոշում է, որ Հռովմի եպիսկոպոսը նոյնպիսի թղթերով յայտնէ Արևմտեան եպիսկոպոսներին, թէ ե՞րբ պէտք է տօնել զատիկը:
Բացի զատկից, որ կենդրոնական նշանակութիւն ունի բոլոր քրիստոնէական տօների մէջ, սկսում է յառաջ գալ նաև Աստուածայայտնութեան տօնը, ամենից առաջ Բազիլիդեան Գնոստիկեանների մէջ` իբրև Տիրոջ մկրտութեան և այդ պատճառով նրա յայտնութեան ու մեսիական փառքի տօն: Բայց միւս կողմից այդ տօնը, յայտնի չէ թէ ինչ հիմունքներով, կապւում է Տիրոջ Ծննդեան հետ: Յամենայն դէպս այդ տօնը Արևմուտքին դեռ ևս բոլորովին անծանօթ է մնում այս շրջանում:
Բացի Տէրունական տօներից, եկեղեցին տօնում է նաև նահատակների տօները, նրանց գերեզմանների մօտ, աղօթքով ու պատարագներով:
Պաշտամունքը կատարւում էր սկզբնական ժամանակներում մասնաւոր տներում. Յովհաննու աւետարանի Դ. 20 շար. 24 համարում արտայայտուած քրիստոնէական հիմնական հայեացքի պատճառով բնականաբար երկրորդական նշանակութիւն պիտի ստանար պաշտամունքի տեղը: Մասնաւոր տներում ժողովուելու, յատկապէս վերնասրահներում (Գործք. Ի. 8 շար.), հետ—անքն այն է լինում, որ ամեն մի քաղաքում քրիստոնէութեան տարածման հետ կազմւում են ընտանեկան համայնքներ, ինչպէս օրինակ Կորնթոսում, Հռովմում և Եփեսոսում: Մի սեղանի առաջ հաւաքուելու կար—որութիւնը (Իգնատիոս) բնականաբար հետզհետէ պահանջ է յառաջ բերում այնպիսի տուն ունենալ, որտեղ հաւաքուել կարողանայ ամբողջ էկկլեզիան (ekklhsia): Բայց քանի որ քրիստոնէութիւնը դեռ թոյլատրուած կրօն չէր, դժուար թէ քրիստոնեաները մասնաւոր տներից դուրս եկած լինին և ազատ եկեղեցիներ հիմնած:
Դրանից հետևում է, որ ա. հնագոյն եկեղեցիների ձևը որ և է կերպով կապ պիտի ունենայ անտիկ տան հետ, և բ. որ համայնական կարիքների համաձայն փոփոխութեան պիտի ենթարկուէր այդ ձևը. որովհետև ո՛չ թէ պաշտամունքն է յարմարւում տեղին, այլ տեղը յարմարեցնում են պաշտամունքի համար:
Մեր ունեցած տեղեկութիւնները ցոյց են տալիս, որ պաշտամունքի տունը դէպի Արևելք պիտի նայի, ինչպէս որ քահանան էլ աղօթքի ժամանակ երեսը դէպի Արևելք է դարձնում (համաձայն Սաղմ. ԿԷ. 34): Այդ արևելեան մասում են գտնւում երէցների տեղերը, որոնց մէջ տեղը նստում է եպիսկոպոսը անշուշտ հաղորդութեան սեղանի շուրջը (trapeza), որ արդէն Տերտուլիանոսն ու Կիպրիանոսը ալտար են անուանում (altare): Երէցներից ո՛չ շատ հեռու, օրինակ Կարթագենում, նստում էին այրիները. այդտեղ էր գտնւում նաև մի բարձրաւանդակ տեղ ընթերցման ու քարոզի համար: Դիակոնները կանգնում են սեղանի առաջ և կարգ են պահպանում: Խումբ խումբ բաժանուած սեռի ու հասակի համաձայն նստում են կամ կանգնում աշխարհականները, այնպէս որ եկեղեցին պէտք է բնականաբար երկարաւուն ձև ունենար: Վերջապէս մի տեղ էր հարկաւոր նաև ապաշխարողների և կատեխումների համար, որտեղից կարողանային նոքա քարոզը լսել: Այդպիսով եկեղեցին ինքն իրեն երեք մասի է բաժանւում այս շրջանի վերջում: Ա. Նախագաւիթը` հեթանոսների, կատեխումենների և ապաշխարողների համար. Բ. Իսկական «Մակաղատեղին» հաւատացեալների համար, և Գ. Ապսիսը, որ աւելի բարձր էր լինում և ուր գտնւում էին սեղանը, եպիսկոպոսական գահը և երէցների աթոռները: Բացի այդ եկեղեցուն մօտիկ պիտի լինէր նաև մի մկրտելու տեղ հոսող ջրով, կամ մի առանձին շէնք-Բապտիստերիում:
Շատ շուտ սկսում են եկեղեցու շէնքի վրայ ազդեցութիւն անել ուրիշ հասարակական նպատակների համար ծառայող շէնքեր ևս, ինչպէս օրինակ վաճառասրահները=Basilica forensis, թէև անտիկ տունն էլ իւր զարգացման ընթացքում յառաջ էր բերել մեծ դահլիճներ ու սրահներ:
Այդպէս խաղաղութեան ժամանակ խիստ բազմացել էին այդ պաշտամունքի տեղերը, որոնք ընդհանրապէս Աղօթատուն (Proseukthria), Աստուծոյ Տուն (Տերտուլիանոս), Կիւրակիէ, կամ իբրև համայնքի ժողովատեղի նաև Էկկլեզիա են կոչւում: Թէ ի՜նչպիսի թեթև շէնքեր են եղել սոքա Կոստանդնից առաջ, երևում է այն հանգամանքից, որ հալածանքի սկզբում Նիկոմիդիայի Բազիլիկան ամենամեծ հեշտութեամբ կործանում են:
Նոյնպիսի զարգացումն են ունեցել անշուշտ նաև գերեզմանական շէնքերը: Մասնաւոր գերեզմաններից ընդարձակուել է և կազմուել համայնական գերեզմանատունը, այն ձևով, որ նշանաւոր քրիստոնէական ընտանիքներ թոյլ են տուել նաև ուրիշ քրիստոնեայ եղբայրների թաղել իրենց գերեզմանատնում: Համայնական իդէալն ու բոլոր հաւատացեալների հաւասարութիւնը դեր են խաղում այստեղ. նշանակութիւն է ստանում նաև «Յարութեան յոյսը», որի հետևանքն այն է լինում, որ մարմինները ո՛չ թէ այրում են, այլ մեծ հոգացողութեամբ թաղում ապահով, ժայռերի և հողի մէջ փորած գերեզմաններում: Մեծ քաղաքներում, ուր տեղի պակասութեան պատճառով անշուշտ դէպի խորը պիտի գնային, յառաջ են գալիս մեծ գերեզմանատներ կորրիդորներով ու գալլերիաներով: Այդպիսի Կատակոմբաներ կային Սիրակուսում, Նէապելում, Կիւրենէում, Մելոսում և յատկապէս Հռովմում, ուր գալլերիաների ընդհանուր երկարութիւնը մօտաւորապէս 900 կիլոմետրի էր հասնում: Հռովմի և Նէապելի ամենահին կատակոմբաները մինչև առաջին դարն են հասնում:
Մարտիրոսներին նուիրուած պաշտամունքը հետզհետէ պատճառ է դառնում, որ սկսում են նրանց համար նաև գետնի երեսին գերեզմանական շէնքեր կառուցանել. բայց այդպիսի շէնքերը սովորաբար շատ փոքր էին լինում և միանգամայն անյարմար ամբողջ համայնքին իբրև ժողովատեղի ծառայելու համար:
Սուրբ տեղերի գեղարուեստական զարդարումն էլ սկզբնական շրջանում սահմանափակ էր, որովհետև մի կողմից համայնքը արտաքին ազատութիւն չունէր, իսկ միւս կողմից եկեղեցին իրեն դեռ ևս ազատ չէր զգում հեթանոսական գեղարուեստի նկատմամբ: Շատ վախեցել են կռապաշտութեան վտանգից: Էլուիրայի 300 թուի ժողովի 36. կանոնը արգելում է եկեղեցու պատերը զարդարել մինչև անգամ աստուածային անձնաւորութիւնների պատկերներով: Բայց այդ կանոնը մի կողմից ապացոյց է Սպանիայում տիրող հասկացողութեան, իսկ միւս կողմից ապացուցանում է, որ քրիստոնեաներն արդէն սկսել էին եկեղեցիները այդպիսի պատկերներով զարդարել: Հռովմի և Նէապէլի կատակոմբաների պատերի վրայ եղած բազմաթիւ նկարները ցոյց են տալիս, որ ուրիշ տեղ ուրիշ կերպ էին մտածում: Ամենից առաջ դեկորատիւ զարդանկարներն են սկսում գործածուել, ինչպէս եղել էին նրանք հեթանոսութեան մէջ (ծաղիկներ, պտուղներ, բոյսեր ու կենդանիներ, նուռ ևլն): Ապա շատ շուտով առաջ է գալիս քրիստոնէական սիմբոլիկան. մեծ հաճութեամբ նկարում են նաւ` բացուած առագաստներով դէպի նաւահանգիստ դիմելիս, խարիսխ (Եբր. Զ. 19), քնար (Եփես. Ե. 19), արմաւենի (Յայտն. Է. 9), պսակ (Յայտն. Գ. 11): Սոցա վրայ աւելանում են աստուածային անձնաւորութիւնների սիմբոլները` աղաւնին, գառը, որթը և ամենից աւելի ձուկը (icquz =I. Cr. qwou nioz swthr):
Հետզհետէ սկսում է տեղ բռնել նաև Ս. Գրքի պատմութիւնների սիմբոլիկան. Տէրը նկարւում է իբրև բարի հովիւ, նկարւում են նաև Ադամը, Նոյը, Մովսէսը, Դաւիթը, Յովնանն ու Դանիէլը: Զուտ պատմական պատկերներ նոյնպէս չեն պակասում. այս շարքումն են մոգերի երկրպագութիւնը, Ղազարոսի յարութիւնը, Պօղոսի նաւաբեկութիւնը Մալտայի մօտ. և վերջապէս Քրիստոսին նկարում են իբրև մի անմօրուս երիտասարդ:
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ
