Պօղոս և Պետրոս առաքեալների կեանքը այնքան էլ պարզ չէ. աւելի մութն է միւս առաքեալների պատմութիւնը. միայն աւանդութիւններ կան զանազան առաքեալների մասին, որոնց համաձայն ենթադրութիւններ կարելի է անել, թէ որ առաքեալը որտեղ քարոզած կարող է լինել: Միայն Զեբեդիայի որդի Յովհաննիսի մասին կարելի է հաստատուն կերպով ասել, թէ նա Փոքր Ասիայում և գլխաւորապէս Եփեսոսում երկար ժամանակ գործել է: Ըստ Եւսեբիոս Կեսարացու (III 1) Պետրոսի եղբայր Անդրէասը Սկիւթիայում է քարոզել. այդ պատճառով էլ Ռուսները նրան իրենց առաքեալն են համարում. սակայն ըստ «Գործոց Անդրէի» (Acta Andreae) նա պիտի Աքայիայում քարոզած լինի. Փիլիպպոսը Փռիւգիայի Հիերապօլսում պիտի քարոզած լինի (Եւս. III 31.39), Բարդուղիմէոսը Հնդկաստանում, Թովմասը նոյնպէս Հնդկաստանում և Պարթևստանում, Թադէոսը (Յուդա Ղեբէոս) քարոզել է ասորական Արևելքում. ըստ եդեսսական աւանդութեան 72-ից մէկը՝ Թադէոս կամ Ադդայ պիտի քարոզած լինի Եդեսիայում. ըստ հայկական աւանդութեան Թադէոս և Բարդուղիմէոս առաքեալները քարոզել են Հայաստանում: Միայն Մատթէոսը երևում է, որ երկար ժամանակ Պաղեստինում է մնացել: Այսպիսով բոլոր աւանդութիւնները ցոյց են տալիս՝ թէ բոլոր առաքեալները ուշ թէ շուտ սկսել են իրենց հայրենիքից դուրս գալ և քրիստոնէութիւնը տարածել ազատ կերպով: Եթէ Պետրոսի ա. թուղթը վաւերական է, և նա ոչ միայն Ասորիքում, այլ և Փոքր Ասիայում է քարոզել, ինչպէս այդ թղթի վերնագիրն է ցոյց տալիս, եթէ նա, ինչպէս վերև նկատեցինք, նաև Հռովմ է անցել և այնտեղ նահատակուել, ապա ուրեմն նա թողել է իւր նախկին կոչումը իբրև Հրէից առաքեալ, և դարձել է Պօղոսի նման ընդհանուր քրիստոնէութեան քարոզիչ. նոյնը կարելի է ասել հաստատութեամբ նաև Յովհաննէս առաքեալի համար: Ընդհանրապէս Երուսաղէմի օրհասական կորստից յետոյ արդէն հրէայ-քրիստոնեաների համար էլ պարզ պիտի լինէր, որ Պօղոս առաքեալի քարոզութիւնը հեթանոսներին բոլորովին իրաւացի էր, իսկ աւելի մեղմ մտածող հրէաների համար այդ կարծիքների տարբերութիւնը ի հարկէ միանգամից կորչելու էր: Այսպիսի ազատ մտածող հրէաների հայեացքների արտադրութիւն է օրինակ Եբրայեցւոց թուղթը Նոր Կտակարանի մէջ:
Հռովմի համայնքը բացի հեթանոսներից, ինչպէս երևում է կազմուած է եղել այսպիսի հրէաներից. և հրէական տարրը այնքան զօրեղ էր այստեղ, որ դեռ Դոմիտիանոս կայսեր (81-96) օրով քրիստոնեաներն ու հրէաները միևնոյնն էին նկատւում, թէև Ներոնի ժամանակ արդէն որոշ կերպով բաժանումը նկատուած էր, և ի ծնէ հրէաները անշուշտ շատ քիչ տոկոս էին կազմում Հռովմի համայնքի մէջ: Դոմիտիանոս կայսեր խիստ կարգադրութիւններն Հրէից դէմ կատարւում էին նաև քրիստոնեաների նկատմամբ: Հրէից տաճարի հարկը, որ այժմ կայսեր հրամանով Իւպիտերի տաճարին պիտի տրուէր, առիթ էր դարձել ոչ միայն այն բոլոր մարդկանց յետևից ընկնելու, որոնք ծննդեամբ հրէայ էին, այլ փնտրում ու մատնում էին նաև այնպիսիներին, որոնք «ըստ հրէական օրինաց» էին ապրում, ուրիշ խօսքով նաև շատ քրիստոնեաների: Կայսեր մօտիկ ազգականները, 95 թուականի կոնսուլ Ֆլաւիոս Կղեմէսը և իւր կին Ֆլաւիա Դոմիտիլլան դատապարտուեցին կայսեր կողմից ըստ Սուետոնի մի չնչին կասկածի համար, ըստ Դիօ Կասսիոսի անաստուածութեան (aqeothz) և հրէական սովորութիւններին յարելուն համար: Ֆլաւիոս Կղեմէս սպանուեց, իսկ Դոմիտիլլան աքսորուեց: Եւսեբիոսը համարում է սոցա քրիստոնէութեան խոստովանողներ, և նրա այս կարծիքը հաւանական պէտք է համարել: Յետագայ աւանդութիւնը պատմում է, որ մի Դոմիտիլլա աքսորուած է եղել Իտալիայի արևմտեան ափի մի կղզու վրայ և Դոմիտիլլայի գերեզմանը գտնուած է Բ. և Գ. դարու Հռովմի եպիսկոպոսների շիրիմների մօտ: Այս բոլոր հանգամանքները առիթ են տալիս այն հաւանական ենթադրութիւնն անելու, թէ այսքան շուտ, դեռ ևս Ա. դարում, քրիստոնէութիւնը մուտք է գործել Հռովմի կայսերական պալատը և յատկապէս Ֆլաւեանների տունը:
Այսպիսով տեսնում ենք, որ քրիստոնէութիւնը առաքելական շրջանի վերջում տարածուած էր ամբողջ արևելքում, ուր ասորական և գլխաւորապէս Փոքր Ասիական եկեղեցիներն էին աչքի ընկնում, և արևմուտքում, մասնաւորապէս Իտալիայում, մայրաքաղաքի խեղճ ու բանուոր դասակարգի մէջ գլխաւորապէս, բայց նաև բարձր շրջաններում: Քրիստոնէութիւնը ժամանակի մտաւոր շարժման մի գործօն էր դարձել և ընդհանրական կամ կաթոլիկ ապագայ եկեղեցու հիմունքները պատրաստ էին:
Նախնական քրիստոնէութեան մէջ հաստատուն կազմակերպութիւն յառաջ գալուն խիստ վնասում էր սկզբնական ոգևորութիւնը: Այդ ոգևորութեան մէջ նոքա իրենց Տիրոջն էին տեսնում և դրանով ապրում, յարուցեալ Քրիստոսին իրենց հոգու մէջ կենդանի ունենալով: Մինչև անգամ ներկայով չէին բաւականանում ոգևորութեամբ բռնուածները, այլ նաև ապագան էին իրենց սպասողութիւնների մէջ բերում և հոգու աչքով տեսնում էին, թէ ինչպէս պիտի գայ վերջին օրը, որի հետ միասին նաև Տէրը կրկին պիտի գար: «Մերձեալ է արքայութիւնն երկնից» կոչը շարունակ կրկնւում էր քրիստոնէութեան մէջ նաև Քրիստոսի մահից յետոյ, միայն այն տարբերութեամբ, որ քրիստոնեաներն ընդունում էին, թէ կրկին վերադարձող Յիսուսը իւր հետ պիտի բերէ արքայութիւնը: «Ապա և մեք, որ կենդանւոյն մնացեալ իցեմք՝ նոքօք հանդերձ յափշտակեսցուք ամպովք ընդ առաջ Տեառն յօդս, յանկարծակի յական թօթափել` ի փող յետին. քանզի փող հարկանի և մեռեալք յարիցեն». (Ա. Թեսաղ. Դ. 16 շար. Ա. Կորնթ. ԺԵ. 51 շար.): «Տէրը մօտիկ է» հնչում է բոլոր առաքեալների նամակների մէջ: Եւ մարդիկ սպասում էին, թէ Տէրը դեռ իրենց կենդանութեան ժամանակ պիտի գայ (Մարկ. ԺԳ. 30): Այսպիսի տրամադրութեան արդիւնք են «յայտնութիւնները», որոնք այն ժամանակները խիստ տարածուած էին հրէաների մէջ, բնականաբար ուրեմն նաև հրէայ-քրիստոնէաների մէջ. քրիստոնէութեան այսպիսի տրամադրութեան փառաւոր արտայայտութիւնն ու նկարագրութիւնն է Յովհաննու Յայտնութիւնը:
Յովհաննու Յայտնութիւնը գրուած է, հրէական յայտնութիւնների նմանութեամբ, ընդհանուր կարծիքով Ներոնի մահից մի քանի տարի յետոյ և հրէական պատերազմի տագնապների ժամանակ, թէև դեռ Տաճարի կործանումից առաջ (Գլ. ԺԱ. 2.), և ցոյց է տալիս, թէ ինչպիսի խորին ազդեցութիւն է ունեցել Ներոնի հալածանքը քրիստոնեաների վրայ: Հաւատի ու անհաւատութեան կռիւը, Աստուծոյ և այս աշխարհի արքայութեան մարտը քանի գնում աւելի խորն ու վճռական է դառնում և Պօղոսի բարեկամական վերաբերմունքը դէպի հռովմէական պետութիւնը վերջնականապէս կորչում է: Հռովմէական պետութիւնն սկսում է համարուել հակաքրիստոսական պետութիւն. ճիշտ այն ձևով, ինչպէս Դանիէլի գրքի մէջ աշխարհի մեծ պետութիւնները Աստուծոյ պետութեան հակառակորդներն են, իսկ Ներոնը դառնում է հակաքրիստոնէական պետութեան ներկայացուցիչը: Ներոնը վերջը ստիպուած եղաւ ինքն իրեն սպանել, լքուած բոլորից և դաւաճանուած իւր զօրքի կողմից: Սակայն շուտով ժողովրդի տրամադրութեան փոխուելու հետ այն լուրն սկսեց տարածուել, թէ Ներոնը ոչ թէ մեռել է, այլ փախել Պարթևների մօտ և այնտեղից յետ պիտի գայ (Սուետոն. Ներոնի կեանքը 57., Դիօ Կասսիոս 64, 9 ևլն). մի կարծիք, որ դժուար թէ քրիստոնէական հողի վրայ ծագած լինի, բայց որը մուտք է գործել քրիստոնէական ապագայի պատկերացումների մէջ (Յայտն. Յովհ. ԺԳ. 3., ԺԷ. 8): Իբրև գոյն այդ պատկերների ծառայում էր հրէից երկրի օրհասական վիճակի նկարագիրը: Քրիստոսը նորից պիտի գար և դատաստան անէր հեթանոսների վրայ. վերջնական կործանումից առաջ, որին պիտի ենթարկուէր հեթանոսական պետութիւնը և իւր յատուկ ոգին (սուտ մարգարէ), պիտի նեղուէին նորից հաւատացեալները, բայց վերջին անգամ: Ինչքան էլ որ այս չափազանց ոգևորութիւնն ու Յիսուսի կրկին գալստեանն սպասելը արգելք կհանդիսանային եկեղեցու հաստատուն կազմակերպութեան յառաջ գալուն, այնուամենայնիւ այս ոգևորութիւնն էր, որ իբրև մի պատնէշ կանգնած էր քրիստոնէութեան և արտաքին աշխարհի մէջ և չէր թողնում, որ քրիստոնէութիւնը խառնուի ուրիշ հայեացքների հետ, ընդհակառակն՝ համայնքներին իրար հետ կապում էր: Արդէն Յովհաննու Յայտնութիւնը մերժում է ոչ միայն հեթանոսական կեանքով ապրելը, այլ նաև կռւում է մի սխալ վարդապետութեան դէմ, որն իրեն խորին իմաստութիւն անուանելու յաւակնութիւնն ունի (Բ. 24). մի կռիւ սխալ մտածողութիւնների քրիստոնէութեան մէջ մտնելու դէմ:
Սակայն այս ոգևորութիւնը չէր խանգարում, որ քրիստոնեաներն իրենց սկիզբը չմոռանային և պատմական կապն իրենց վարդապետի հետ ըստ ամենայնի վերականգնել ու անմոռաց պահել կամենային: Նոր կրօնը երևում էր նոցա իբրև կատարելութիւն մի փառաւոր պատմութիւն ունեցող հին կրօնի, Իսրայէլի կրօնի. այդ պատճառով հէնց սկզբից քրիստոնեաներն ընդունում են Աստուածաշունչը ոչ միայն Հրէից Ս. Գիրք, այլ նաև իրենցը. բայց միևնոյն ժամանակ նոքա շուտով կարիք զգացին նաև Տիրոջ կեանքի ամենագլխաւոր գծերը գրի առնել: Այսպէս ըստ Պապիասի (Եւս. Կես. Եկ. պատմ. III 39) Յովհաննէս Մարկոսը, ծննդեամբ հրէայ (Գործք ԺԲ. 12), Բառնաբասին ազգական (Կող. Դ. 10. շար.), Պետրոս առաքեալի հոգևոր որդին (Ա. Պետր. Ե. 13), նաև Պօղոսի հետ յարաբերութեան մէջ եղած (Գործք ԺԳ. 13. ԺԵ. 37 շար.), իբրև Պետրոսի թարգման ըստ Պապիասի և Իրենիոսի (Ընդդէմ Հերձուածոց III 1. 10.), գրեց Պետրոսի քարոզութեան յիշողութեամբ Տիրոջ կեանքի և Աւետարանի գլխաւոր դէպքերը Պետրոսի մահից յետոյ, բայց ամենայն հաւանականութեամբ Երուսաղէմի կործանումից դեռ առաջ (Մարկ. ԺԳ. 24. 30. 33.): Կասկածելի է միայն, թէ արդեօք այս նախնական Մարկոսը նոյնն է, ինչ որ մեր այժմեան Մարկոսի Աւետարանը. յամենայն դէպս տարբերութիւնը երկուսի մէջ ոչ մի դէպքում մեծ եղած լինել չի կարող: Ամենահին ժամանակներում նախնական քրիստոնէութեան մէջ արդէն Մատթէոս առաքեալը Տիրոջ խօսքերի մի ժողովածու էր կազմել եբրայեցերէն լեզուով «Բանք Տեառն» վերնագրով (Logia Kuriou): Սորա և Մարկոսի վրայ հիմնուած, Երուսաղէմի կործանումից ոչ շատ յետոյ, մի հրէայ քրիստոնեայ դրսից և ոչ թէ Պաղէստինից, գրեց մեր այժմեան Մատթէոսի աւետարանը յունարէն լեզուով, ապացուցանելու համար, թէ Յիսուսն է խոստացեալ Մեսիան: Աւելի յետոյ է հեթանոս բժիշկ Ղուկասի, Պօղոս առաքեալի ուղեկցի (Կող. Դ. 14, 11) աւետարանը գրուած, և սրա նպատակն է Մարկոսի, Տիրոջ խօսքերի ժողովածուի և հաւանօրէն նաև այլ աղբիւրների հիման վրայ նկարագրել Տիրոջ ամբողջ կեանքն ու գործունէութիւնը: Այս գրուածքի շարունակութիւնն է ներկայանում նոյն հեղինակի Գործք Առաքելոցը: Որովհետև քրիստոնեաների դրութիւնը այս աւետարանի մէջ ճնշուած և նեղուած է, այդ պատճառով հաւանական է կարծել, որ աւետարանը գրուած է Դոմիտիանոս կայսեր ժամանակ. կարելի է սակայն նաև, որ Ղուկասու աւետարանը 70-ական թուականներին գրուած լինի, իսկ Գործք Առաքելոցը 80-ական թուականներին:
Մինչև այս շրջանի վերջը, մինչև Տրայանոս կայսեր ժամանակները (98-117) ապրում էր դեռ ևս ըստ հնագոյն աւանդութեան (Իրեն. Ընդդէմ Հերձ. II 22. III 3. հմմտ. Յովհ. 21) տասներկու առաքեալներից մէկը, Յովհաննէս որդին Զեբեդիայ, որն սկզբում եկեղեցու սիւներից մէկն էր (Գաղ. Բ. 9), որքան երկար ժամանակ՝ անյայտ է մեզ: Թերևս հրէական պատերազմի սկզբում, գուցէ նաև աւելի վաղ, յամենայն դէպս Պօղոս առաքեալի գործունէութիւնից յետոյ Փոքր Ասիայում (58թ.), հանդէս է գալիս Յովհաննէսն Եփեսոսում իբրև գլուխ Փոքր Ասիական եկեղեցիների: Յովհաննիսի Դոմիտիանոս կայսեր ժամանակ Պատմոս աքսորուած լինելու աւանդութեան հիմքն անշուշտ Յովհաննու Յայտնութեան Ա. 9. է: Ըստ Տերտուլիանոսի նա դրանից առաջ Հռովմում պիտի եղած լինի և եռացրած իւղի մէջ լողացրած, որից անվնաս է պրծել նա. սակայն այդ աւանդութիւնը ոչ մի պատմական հիմունք չունի: Եփեսոսի Պոլիկրատէս եպիսկոպոսը 190-ական թուականներին ճանաչում է Յովհաննիսի գերեզմանը Եփեսոսում և իւր նամակի մէջ առ Հռովմայ եպիսկոպոսն Վիկտոր (Եւս. Կես. Եկ. պատմ. III 31) անուանում է նրան մէկն Ասիայի ճրագներից, վկայ, ուսուցիչ և քահանայապետ: Նրա քահանայապետութեան ամենանշանաւոր վկան է իւր իսկ աշակերտ Պօղիկարպոսը, ըստ Իրենիոսի վկայութեան (հմմտ. Եւս. Կես. Եկ. պատմ. V. 20): Եփեսոսում Յովհաննէսը կռիւ մղեց թէ հրէական և թէ հեթանոսական մոլորութիւնների դէմ և մեռաւ զառամեալ հասակում սիրոյ կտակը շրթունքներին (Հիերոնիմոսի թուղթ առ Գաղատ. Զ. 10):
Մի քանի գիտնականների կարծիքով Եփեսոսում գործող Յովհաննէսը ոչ թէ Յովհաննէս առաքեալն է, այլ մի ուրիշ Յովհաննէս երէց (Եւս. III 39). սակայն այդ կարծիքները անհիմն են և հակառակ աւանդութեան բոլոր ցուցումներին: Նոյն խնդրի հետ կապուած, շատերը այն կարծիքն են յայտնել, որ Յովհաննու Աւետարանն ու Յայտնութիւնն ևս իւր գործը չեն, այլ ուրիշների: Յովհաննու Յայտնութեան համար կարելի է այդ բանը հաստատօրէն ասել, այն ինչ աւետարանի մասին կարծիքները դեռ խիստ տարբեր են և որոշ համաձայնութիւն չի կայացել գիտնականների մէջ: Այսքանը կարելի է թերևս հաստատութեամբ ասել, որ եթէ Յովհաննու աւետարանը ինքը Յովհաննէս առաքեալը չէ գրել, այնուամենայնիւ այն Յովհաննիսի ուղղութեան և նրա դպրոցի արտայայտութիւնն ու գործն է, գրուած նրա աշակերտներից մէկի ձեռքով: Յովհաննու աւետարանի իմաստասիրական ուղղութիւնն իսկ ցոյց է տալիս, որ նա յառաջ եկած պիտի լինի հաւանօրէն Փոքր Ասիայում, ուր մտաւոր ուղղութիւններն ու հասկացողութիւնները շատ յառաջ էին գնացած:
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ
