Նախնական քրիստոնեություն. ընդհանուր եկեղեցու պատմություն

Երբ Յիսուսը խաչի վրայ անարգական մահով մեռաւ, նրա Գալիլիացի աշակերտները, որոնք մինչև այդ նրան խոստացեալ Մեսիան էին համարել, թողին ու փախան յուսահատ դրութեան մէջ Երուսաղէմից դէպի իրենց հայրենիքը` Գալիլիա: Երկար չտևեց սակայն այդ յուսահատութիւնը. ամենից առաջ Պետրոսը, ապա նաև ուրիշները զգացին, որ Յիսուսը, այդ աստուածային Հոգու և յաւիտենական սիրոյ ամենակատարեալ մարմնացումը, մեռած լինել չի կարող: Նրանք տեսան յարուցեալ Քրիստոսին և վհատութիւնն յանկարծ անսահման ոգևորութեան կերպարանք ստացաւ: Պարտութիւնը փոխուեց յաղթութեան և խաչի նշանը միացած յարութեան աւետիքի հետ` իւր իսկական նշանակութիւնն ստացաւ: Գալիլիա փախած առաքեալները Երուսաղէմ վերադարձան, հրէական կեանքի կենդրոնը, և այնտեղ սկսեցին քարոզել իրենց տեսածն ու զգացածը: Այն Յիսուսը, որին դուք խաչեցիք, խոստացեալ Մեսիան էր, և նա այժմ գերեզմանի մէջ չէ, ինչպէս դուք կարծում էք: Նա մեռած լինել չէ կարող, այլ յարութիւն է առել և դատաստան պիտի անէ բոլորի վրայ: Սակայն որովհետև դուք միայն թիւրիմացութեամբ էք սպանել նրան, դեռ կորած չէք միանգամայն, այլ կարող էք զղջալ և թողութիւն ստանալ, եթէ հաւատաք, թէ Յիսուս Քրիստոսն է, Իսրայէլի խոստացեալ Մեսիան: Առաքեալներն յաջողութիւն են գտնում և հաւատացողների թիւը քանի գնում բազմանում է: Հաւատացեալները բոլորն զգում են Քրիստոսի հոգու ազդեցութիւնն իրենց վրայ և ընդհանուր ոգևորութիւնը աւելանում է օր ըստ օրէ: Քրիստոսի Հոգու իջնելն աշակերտների վրայ Պենտեկոստէին՝ դառնում է քրիստոնէական եկեղեցու պատմութեան առաջին էջը:
Առաքեալներն ու Քրիստոսին հետևողները սկզբում առանձին համայնք չէին կազմում հրէական համայնքից տարբեր, այլ համարում էին իրենց իսկական հաւատացող հրէաներ և կատարում էին հրէական օրէնքի բոլոր պատուէրները: Տաճարը նրանց համար էլ ամենամեծ սրբութիւնն էր: Գործք Առաքելոց Գ. 11., Ե. 12 պատմում է, որ քրիստոնեաներն յաճախում էին Տաճարը (յատկապէս Սողոմոնի սրահը. տ. Յովհ. Ժ. 23), անշուշտ հրէական աղօթքի ժամերին, որ նոքա մասնակցում էին զոհաբերութիւններին և տօներին: Ամենայն հաւանականութեամբ քրիստոնեաները, Յիսուսին հետևելով, յաճախում էին հրէից ժողովարանները Ս.Գրքի ընթերցանութեան և աղօթքի համար. անկարելի չէ նաև, որ կարող քրիստոնեաներ, ինչպէս օրինակ Ստեփանոսն էր, Ս. Գիրք այնտեղ մեկնած լինին ունկնդիրների համար և վարդապետած:
Սակայն քրիստոնեաներն ունէին նաև իրենց առանձնայատուկ գումարումները. վերջիններս կատարւում էին ընտանեկան եղանակով. հաւաքւում էին մի յայտնի տուն միասին աղօթելու, խօսակցելու և ոգևորութեան համար. սիրոյ ճաշերն էին կազմում այդպիսի ժողովների խորհրդաւոր հանդիսաւորութիւնը. Քրիստոսի կտակի համաձայն նրանք օրհնեալ հաց էին բեկանում միասին և բաժակից խմում՝ ի յիշատակ Տիրոջ:
Սկզբունք ընդունելով Քրիստոսի այն խօսքը թէ երկնքի արքայութեան համար ամեն երկրային բան զոհել պէտք է (Մատթ. ԺԹ. 21. 29., Ղուկ. ԺԲ. 31), քրիստոնեաները միմեանց հետ մրցում էին իրենց ընկերական զգացումներով և առատաձեռնութեամբ: Նրանք իրենց կայքն ու կարողութիւնը դնում էին ամբողջ համայնքի տրամադրութեան տակ (Գործք Առաք. Դ. 32. 34. 35.). թէև պէտք է նկատել, որ այդպիսի վարմունքը պարտադիր չէր, այլ իւրաքանչիւր ազատ կամքից էր կախուած (Գործք Առաք. Ե. 4.):
Քրիստոնէական համայնքի մէջ ընդունուելու արտաքին նշանը մկրտութիւնն էր, որ ըստ նախնի քրիստոնէական հասկացողութեան Յիսուսի պիտի պատուիրած լինի: Գլխաւորը քրիստոնէութեան մէջ սակայն եղել է միշտ հոգու մկրտութիւնը (Մատթ. Գ. 11):
Նախնական համայնքի կազմակերպութիւնն ի հարկէ շատ պարզ էր: Առաքեալներն իբրև անձնական բացարձակ հեղինակութիւն կանգնած էին համայնքի գլուխը. նրանց գործն էր գլխաւորապէս Տիրոջ խօսքի քարոզութիւնը, թէև նրանց իշխանութիւնն ընդհանրապէս որոշ սահմանի չէր ենթարկւում: Ժամանակի ընթացքում սակայն, երբ հաւատացեալների թիւը շատ էր բազմացել և սիրոյ ճաշերի և առհասարակ աղքատների և այրիների խնամատարութեան ժամանակ անկանոնութիւններ էին սկսել տեղի ունենալ, կարիք զգացուեց վերջին գործը առանձին պաշտօնեաների յանձնել: Այստեղ առաջին անգամ նկատւում է հրէական և հելլենական քրիստոնեաների տարաձայնութիւնը. վերջիններս իրենց վնասուած էին համարում և գանգատւում թէ իրենց այրիները կանոնաւոր կերպով չէին խնամւում: Առաքեալների առաջարկութեամբ ընտրում են 7 հոգու, որոնք համայնքի վստահութիւնն էին վայելում (Գործք Առաք. Զ.), և այս «սարկաւագներով» սկսւում է եկեղեցու մէջ հաստատուն պաշտօնէութիւնը:
Հրէից մեծամեծներն ու քահանայապետներն ի հարկէ չէին կարող հանգիստ սրտով տեսնել, թէ ինչպէս նոր համայնքը աճում է և զարգանում: Յարուցեալ Քրիստոսի քարոզը նրանց բնականօրէն անմտութիւն և իրենց իշխանութեան դէմ ապստամբութիւն պիտի երևար, և ահա նոքա սկսում են մտածել, թէ ինչ միջոցներով պիտի ճնշել նոր վտանգաւոր շարժումը: Սակայն հէնց իշխող հրէայ դասակարգի՝ փարիսեցիական կուսակցութեան մէջ նկատելի է մի հոսանք, որ հակառակ սադուկեցիների կուսակցութեան, բռնի միջոցներից զգուշացնում է և լուրջ կերպով այն խնդիրը մէջ տեղ դնում, թէ գուցէ աստուածային հոգի և զօրութիւն կայ քրիստոնէութեան մէջ և քրիստոնեաներին հալածելով հրէաները Աստուծոյ դէմ գնան: Այդ ուշադրութեան արժանի շարժման պարագլուխն էր Գամաղիէլը (Գործք Առաք. Ե.): Եւ յիրաւի հրէայ իշխանութիւնը սպասողական դիրք է բռնում դէպի քրիստոնեաները: Սակայն այդ սպասողական դրութիւնը ի հարկէ իսկոյն պիտի վերջանար, հէնց որ քրիստոնեաներն իրենց թոյլ տային հրէական օրէնքների դէմ մեղանչել: Այդպիսի մի շարժում յառաջ բերեց օրինակ հելլենիստ Ստեփանոսը սկզբում դեռ հելլենական շրջաններում, շնորհիւ իւր ջերմ հաւատի ու եռանդի առ յարուցեալն Յիսուս: Նրան մեղադրում են թէ հայհոյական խօսքեր է ասել Մովսիսի և Աստուծոյ դէմ. սակայն նրա քարոզի գլխաւոր միտքն է (Գործք. Առ. Է. 2 շար.) հետևեալը. Հրէից ժողովուրդը միշտ անհասկացող և խստապարանոց է եղել և այդ պնդավզութիւնն է, որ իւր գագաթնակէտին է հասել Քրիստոսին հալածելու և նրան խաչելու դէպքում: Փրկութիւնը ամենևին կապուած չէ Տաճարի հետ. ընդհակառակն՝ Տաճարը կարող է կործանուել. Իսրայէլի ժողովուրդը փրկութիւնից զրկուել, բայց Քրիստոսին հաւատացողների համայնքը դարձեալ փրկութիւն կգտնէ:
Ստեփանոսն իբրև հայհոյիչ քարկոծուեցաւ, բայց նաև ամբողջ քրիստոնէական համայնքը հալածանքի ենթարկուեցաւ նրա շնորհիւ: Այս առաջին հալածանքի ամենագլխաւոր արդիւնքն այն եղաւ, որ Երուսաղէմից փախած հաւատացեալները քրիստոնէութեան քարոզիչ դարձան և տարածեցին այն Սամարիայում, Միջերկրական ծովի ափերում, Փիւնիկիայում, Կիպրոսում և վերջապէս, որ ամենագլխաւորն է, արևելքի մայրաքաղաք Անտիոքում: Այս ժամանակուանից արդէն Աւետարանը ոչ միայն հրէից էր քարոզւում, այլ նաև օտարներին: Գործք Առաքելոցի մէջ հրէաներից և Սամարացիներից անմիջապէս յետոյ պատմուած է Եթովպացի սենեկապետի մկրտութիւնը Փիլիպպոսի միջոցով, և աստուածավախ հարիւրապետ Կոռնելիոսի և իւր ամբողջ ընտանիքի ընդունուելը քրիստոնէական համայնքի մէջ: Պետրոս առաքեալն արդէն այն համոզման էր եկել ուրեմն, որ Քրիստոսի աւետարանը ոչ թէ միայն հրէաների համար է, այլ նաև փրկութիւն որոնող բարեպաշտ հեթանոսների (Գործք Առաք. Ժ. 47. ԺԱ. 17):
Մինչ այս մինչ այն Երուսաղէմում դարձեալ խաղաղութիւն էր տիրում. հելլենիստական տարրի հեռանալը Երուսաղէմից թերևս մեծ չափով նպաստեց հրէաների գայթակղութիւնը պակասեցնելուն: Սրա վրայ աւելացաւ նաև այն հանգամանքը, որ ժողովրդի վրդովմունքը դարձեալ հռովմէական կուսակալների դէմ մեծ չափով աւելացել էր: Կալիգուլա կայսրը լուրջ կերպով որոշել էր նաև Երուսաղէմի Տաճարում իւր արձանը դնել տալ: Այդպիսի մի սրբապղծութիւն ի հարկէ անտանելի էր բոլոր հրէից համար և քրիստոնեաներն էլ իրենց ազգակիցների վրդովմունքը միայն արդարացնել կարող էին: Վերջին րոպէին հազիւ յաջողուեցաւ Հերովդէս Ագրիպպասին Կալիգուլային յետ կանգնեցնել իւր մտադրութիւնից, որ շատ մեծ աղմուկների պատճառ դառնալ կարող էր: Առհասարակ Հերովդէս Ագրիպպասը հետամուտ էր հրէաների սէրը վաստակելու, մանաւանդ երբ նա Կլաւդիոս կայսեր միջոցով (41թ.) Հրէաստանին էլ տիրեց և այսպիսով ամբողջ Պաղէստինը դարձեալ մի թագաւոր ունեցաւ:
Այս ազգային յաջողութեամբ շլացած հրէաները, ինչպէս երևում է, իսկոյն սկսել են հալածել քրիստոնեաներին, ի նկատի առնելով գլխաւորապէս նաև ի հարկէ քրիստոնէական քարոզութեան յաջողութիւնը: Հրէայ ժողովրդի զգացումները շոյելու համար Հերովդէս Ագրիպպան բռնել ու սրով սպանել տուեց Զեբեդիայի որդի Յակոբոսին, Յովհաննիսի եղբօրը, թերևս 44 թուին (որովհետև շուտով այդ դէպքից յետոյ Ագրիպպան էլ մեռնում է. Գործք Առ. ԺԲ.): Պետրոսին ևս բռնում են ու բանտարկում, սակայն նա հրաշալի կերպով ազատւում է և այնուհետև իրեն քրիստոնէական քարոզչութեան գործին նուիրում, յատկապէս, բայց ոչ միայն, Իսրայէլի ժողովրդի մէջ: Այդ ժամանակուանից ի վեր Տիրոջ եղբայր Յակոբոսն է Երուսաղէմի համայնքի մշտական գլուխը և մնումէ միշտ այնտեղ (Գործք Առ. ԻԱ), այն ինչ Պետրոսը թէև առաքելական ժողովին (Գործք. ԺԵ, Գաղ. Բ) Յովհաննիսի և Յակոբոսի հետ Երուսաղէմի համայնքի գլուխ է ներկայանում, սակայն շուտով ժողովից յետոյ Անտիոքումն է, և ոչ Երուսաղէմում:
Վերև տեսանք արդէն, որ Պետրոս և Փիլիպպոս առաքեալները համայնքի մէջ ընդունում են նաև օտարների, սակայն այդ ասպարիզում, հեթանոսներին քրիստոնեայ դարձնելու գործում ամէնից աւելի մեծ դեր կատարել է Պօղոս առաքեալը: Քրիստոսի աւետարանը հրէական նեղ հողի վրայ մնալ չէր կարող. նա իւր զարգացումը պիտի գտնէր աւելի ազատ հեթանոսական շրջաններում: Ստեփանոսի քարկոծութիւնից յետոյ սկսուած հալածանքի շնորհիւ Երուսաղէմից փախած հելլենիստական հրէաները, կամ Կիպրոսի և Կիւրենայի Պրոզելիտները սկսեցին Անտիոքում մեծ յաջողութեամբ «Տէր Յիսուսի աւետարանը» քարոզել յոյներին: Երուսաղէմից իսկոյն Անտիոք է ուղարկւում Կիպրոսցի հելլենիստ Բառնաբասը, որի քարոզութեան շնորհիւ Անտիոքում յոյն քրիստոնեաները շուտով մեծ տոկոս են կազմում, թերևս կէսից աւելին: Սակայն կարևորն այստեղ այն է, որ Անտիոքում արդէն որոշ կերպով բաժանումն է նկատւում հրէաների և քրիստոնեաների մէջ. վերջիններս առաջին անգամ այստեղ ստանում են Քրիստոնեայ=Cristianoi անունը (Գործք Առ. ԺԱ. 26). ուրեմն նոքա հեթանոսների կողմից հրէաներից տարբեր համայնք են նկատւում: Արդէն Անտիոքում Բառնաբասին օգնողն էր Պօղոսը, որը հրէայ քրիստոնեաների և հեթանոս-քրիստոնեաների խնդրի վրայ լուրջ ուշադրութիւն դարձրեց և սկզբունքով լուծեց, թէ ի՛նչ յարաբերութեան մէջ պիտի լինի քրիստոնեայ դարձող հեթանոսը հրէական օրէնքների և ազգութեան հետ: Նա հրէական Մեսիայի հաւատը տիեզերական կրօն դարձրեց, և այդ նրա ամենամեծ գործն է պատմութեան մէջ:
Սաւղոսը ծննդեամբ հելլենական հրէայ էր Բենիամինի ցեղից, Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքից. ստացել էր փարիսեցիական կրթութիւն և հրէական օրէնքն էր ուսումնասիրել Գամաղիէլի ձեռքի տակ. սակայն իբրև հելլենական հրէայ նա շատ լաւ ծանօթ էր նաև յունական լեզուին, գրականութեանն ու կեանքին: Իւր իսկ ասելով նա սկզբում շատ նախանձախնդիր է եղել հայրենական աւանդութիւններին (Գաղատ. Ա. 14), այդ պատճառով էլ մեծ եռանդով մասնակցել է թէ Ստեփանոսի քարկոծմանը, և թէ նրանից յետոյ քրիստոնէութեան հալածման գործում եղել էր մանուկ համայնքի ամենավտանգաւոր թշնամին: Սակայն Դամասկոսի ճանապարհին տեսլեան միջոցով Սաւղոսը Պաւղոս, և ամենանախանձախնդիր Փարիսեցին ու Քրիստոսին հալածողը` Քրիստոսի ամենաեռանդուն և գործունեայ առաքեալներից մէկն է դառնում: Սկզբում Անտիոքում, ապա նաև Կիպրոսում ու Փոքր Ասիայի հարաւում (Պամֆիլիա, Պիսիդիա, Լիկաօնիա) քարոզելուց յետոյ` նախ գլխաւորապէս հրէից ժողովարաններում, յետոյ նաև Պրոզելիտներին, նա իրեն սկզբունք է դարձնում առաջ հրէաներին քարոզելը, իսկ եթէ նրանք չլսեն, ապա Աստուծոյ խօսքը հեթանոսներին յայտնելը (Գործք ԺԳ. 46):
Պօղոս առաքեալը հեթանոսներին հրէական օրէնքները կատարելուց և թլփատութիւնից ազատ էր համարում և այդ մտքով էլ քարոզում նոցա. սակայն բնականաբար այդ խնդրի առթիւ մեծ վէճ առաջ եկաւ հին քրիստոնէական համայնքի մէջ: Հրէայ-քրիստոնեաները Տեառնեղբայր Յակոբոսի առաջնորդութեամբ պահանջում էին, որ հեթանոսները թլփատուին և հրէական օրէնքը կատարեն, թէ չէ այլ կերպ նոքա անկարող կլինին մասնակցելու մեսիական թագաւորութեանն ու փրկութեանը: Այս պահանջը կոչնչացնէր ի հարկէ Պօղոսի ամբողջ քարոզութիւնը և ահա նա, որպէս զի ի զուր աշխատանք գործ դրած չլինի (Գաղ. Բ. 2) Բառնաբասի հետ Երուսաղէմ է գնում բամբասողներին դէմ առ դէմ պատասխանելու և համայնքի գլխաւորների հետ խորհրդակցելու համար: Երուսաղէմի այսպէս կոչուած առաքելական ժողովի (51թ.) զբաղմունքների հետևանքն այն է լինում, որ համայնքի սիւները` Պետրոս, Յակովբոս և Յովհաննէս օրինաւոր են ճանաչում Պօղոսի առաքելութիւնն ու քարոզութիւնը, իրենց վերապահելով հրէաներին վարդապետելու գործը. միայն միութիւն յառաջ բերել կարողանալու համար առաջարկւում է հեթանոս-քրիստոնեաներին պահել մի քանի հրէական սովորութիւններ, նման Նոյի որդւոց օրէնքներին (Գործք. ԺԵ. 28 շար.). ըստ Պօղոս առաքեալի (Գաղ. Բ. 9) նրանից պահանջուել է միայն Երուսաղէմի աղքատների համար ևս հոգալ: Պօղոսի քարոզութեան օրինաւոր ճանաչուելը քրիստոնէութեան համար շատ մեծ նշանակութիւն ունի: Ազատ աւետարանի քարոզիչն այդպիսով կտրում է աւետարանի և օրէնքի կապը և բաժանում է աւետարանը օրէնքից: Պետրոսն ու Բառնաբասն ևս այլ ևս չեն քաշւում հեթանոս-քրիստոնեաների հետ ըստ ամենայնի հաղորդակցութեան մէջ մտնելուց, առանց նրանցից հրէական օրէնքները կատարել պահանջելու: Սակայն նոքա քաշւում են Յակոբոսի մարդկանցից, որն աւելի խիստ էր, և տատանւում են իրենց վարմունքի մէջ. այդ տատանման առթիւ Անտիոքում Պօղոս և Պետրոս նորից վէճ են ունենում և այնուհետև մենք տեսնում ենք Պօղոսին միանգամայն ազատ քարոզելիս Փոքր Ասիայում, Մակեդոնիայում (Փիլիպպէ, Թեսաղոնիկէ) և Աքայիայում (Կորնթոս)© ապա համարեա երեք տարի Եփեսոսում և մինչև անգամ մտադիր դեռ Հռովմ, պետութեան մայրաքաղաքն էլ այցելել: Սակայն թէև հեթանոսաց քարոզութիւնը խստապահանջ հրէաների կողմից ևս արդարացի էր համարում, այնուամենայնիւ Երուսաղէմում, ուր Յակոբոսն էր համայնքի գլուխը, որովհետև Պետրոսը աւետարանի տարածմամբ էր զբաղուած իւր ազգակիցների մէջ, հրէաները կասկածով էին նայում Պօղոսի և նրա համայնքների վրայ. մանաւանդ անհանգստութիւն էր պատճառում նոցա Պօղոսի համայնքների օրէցօր աւելանալը: Այնպէս որ երբ նա վերջին անգամ Երուսաղէմ եկաւ, դժգոհութիւնը նրա դէմ իւր գագաթնակէտին էր հասած, ոչ այն պատճառով, որ նա անթլփատութեան աւետարանն էր քարոզում, այլ աւելի այն, որ նա ինչպէս հաղորդում են, իւր համայնքների մէջ հրէաներին գայթակղեցնում է Մովսիսից հեռանալ, իրենց զաւակներին չթլփատել և օրէնքների համաձայն չապրել (Գործք. ԻԱ. 21): Այս բոլոր մասամբ անտեղի, մասամբ իրաւացի մեղադրանքների առաջն առնելու համար Պօղոսը Յակոբոսի խորհրդով համաձայնում է ուխտաւորների (=նազիրների) սովորութիւնը կատարել ուրիշ չորս անձանց հետ և նրանց ծախսն էլ իւր վրայ առնել, հրէաներին ցոյց տալու համար, թէ նա էլ օրէնքը կատարում է (Գործք. ԻԱ. 22-26):
Այնուամենայնիւ Պօղոսը բանտարկուեցաւ, որովհետև նրա մասին լուր էին տարածել, թէ հեթանոսներ է մտցրել Տաճարը և հրէից ժողովուրդը չափազանց գրգռուած էր նրա դէմ: Հազիւ թէ կարելի լինի ասել թէ հրէայ-քրիստոնեաներն այս բանի մէջ մեղաւոր են. սակայն այնքանը պարզ է, որ նոքա ոչինչ չարին յօգուտ Պօղոսի և իրենք էլ հրէից կողմից հալածանքի չենթարկուեցան: Այդպիսով վերջացաւ վերջին միութեան փորձը հրէայ և հեթանոս քրիստոնեաների մէջ. հրէայ քրիստոնեաներն իրենք իրենց նոր սկսուող եկեղեցուց դուրս պահեցին և նրանից զատ համայնք կազմեցին, Երուսաղէմի վիճակը դեռ չորոշուած:
Յակոբոսի վախճանն էլ ցոյց է տալիս, թէ որչափ քիչ նշանակութիւն ունէր օրէնքի խիստ պահպանութիւնը հրէայ քրիստոնեաների կողմից անհաւատացող հրէաների աչքում: Թէև խիստ օրինապահ և ճգնաւորական կեանք վարող, թէև միշտ աղօթող իւր ժողովրդի մեղքերի թողութեան համար և ժողովրդի կողմից էլ յարգուած ու սիրուած իբրև արդար անձն, այնուամենայնիւ այդ ամէնը նրան փրկել չկարողացան և քրիստոնեայ լինելը պատճառ դարձաւ, որ հրէաները իրենց առաջնորդների խորհրդով նրան 62 կամ 66/67 թուականին տաճարի աշտարակից ցած գլորեցին ու քարկոծեցին: Քրիստոնեաներն արդէն սկսել էին իրենց տարբեր համայնք համարել և ինչքան էլ որ հրէայ ժողովրդի հետ զգում էին օտարի բռնութիւնն ու հայրենի երկրի աւերուելը, այնուամենայնիւ այլ ևս մեսիական թագաւորին չէին սպասում և ի զուր էին համարում ու աննպատակ հռովմէական իշխանութեան դէմ գնալը: Բաժանումն արդէն կատարեալ էր, երբ փարիսեցիների կուսակցութեան ծայրայեղ մասը, այսպէս կոչուած նախանձախնդիրները կամ ցելոտները ժողովրդին ուղղակի պետութեան դէմ գրգռել սկսեցին և պատճառ դարձան 66 թուականից սկսած ապստամբութեան: Սորա հետևանքն եղաւ Երուսաղէմի հիմնայատակ կործանումը 70 թուի օգոստոսի 10-ին, ամբողջ հրէական երկրի աւերումը և ժողովրդի գերութիւնը (մօտ 97.000 հոգի գաղթեցրած պիտի լինին Հռովմայեցիք): Ըստ Եւսեբիոս Կեսարացու (Եկ. պատմ. III. Ե.): Երուսաղէմի քրիստոնեայ համայնքին մի տեսլեան միջոցով յայտնուած էր փախչել Երուսաղէմից դէպի Պելլա Պերէայում (հմմտ. Մարկոս ԺԳ. 14):
Այս վերջին կատաստրոֆից յետոյ արդէն հեթանոսներն սկսեցին տարբերութիւն դնել քրիստոնեայ և հրէայ համայնքների մէջ և հրէաներն իրենք էլ իրենց կողմից նպաստեցին, որ օտարներն իրենց տարբեր համայնք նկատեն. նոքա մինչև անգամ պետութեան ձեռքն էին մատնում քրիստոնեաներին իբրև օրինազանցների, այդպիսով ցոյց տալով, որ կապ չունին նոցա հետ:
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ