Համայնական հաւատն էլ համարւում էր մի գիտութիւն. իսկ հաւատ նշանակում էր որոշ նախադասութիւնների ճշմարտութիւնն ընդունելը և նրանց հնազանդուելը. այսպիսով համայնական հաւատն էլ մի տեսակ աստւոծաբանութիւն էր դարձել: Հին աստուածաբանները` ինչպէս Իրենիոսն ու Տերտուլիանոսը համարում էին իրենց համայնական հաւատի ներկայացուցիչներ: Իրենիոսը զգուշացնում է հայեցողութիւնից, որ անօգուտ, վտանգավոր և յանցաւոր բան է, առանց նկատելու թէ ինքը որչափ դրանով է զբաղուած: Տերտուլիանոսն արհամարհում է Գնոստիկեանների ստոյիկեան, պլատոնական և դիալեկտիկական քրիստոնէութիւնը և պարծենում է իւր պարզամտութեամբ, անգիտութիւնն աւելի լաւ է համարում, որովհետև անվտանգ է այն, և չի նկատում, թէ ինչքան նման է իւր համեստութիւնը հակառակորդների հետաքրքրութեանը: Այսպիսով համայնքի համար պարտաւորեցուցիչ հաւատը դառնում է doctrina-ուսմունք, և մի որոշ գիտական մեկնութիւն, մի աստուածաբանութիւն յաւակնութիւն է ստանում հաւատ համարելու իրեն: Այս անորոշութիւնը վերացնում են Աղէքսանդրացիք, որոշելով իրենց Գնոզիսը եկեղեցու վարդապետութիւնից, և իրենց գիտութիւնն աւելի բարձր համարելով, քան եկեղեցու աւանդութիւնը: Իմաստունն է նաև աւելի բարեպաշտը: Կղեմէսի իմաստունը – գիտունը իսկապէս աւելի բարձր է, քան թէ նրա հաւատացեալը. աստուածաբանութիւնը ուրեմն դառնում է հաւատ` աւելի բարձր մտքով: Եթէ այդպէս էր, դրանով պիտի հետաքրքրուէր ամեն ոք համայնքի մէջ, որի համար նշանակութիւն ունէր իւր փրկութիւնն ու հաղորդակցութիւնը Աստուծոյ հետ: Այդ պատճառով էլ աստուածաբանական վիճաբանութիւնները ամբողջ եկեղեցին են տակն ու վրայ արել, և այդ վիճաբանութիւնների հետևանքն են եղել եկեղեցական օրէնքները հաւատոյ մասին` դոգմաները:
Քրիստոնէութեան պրոբլեմը նրա հիմնադրի գաղտնիքների տակ թագնուած անձնաւորութիւնն է: Որ նրա մէջ հանդէս է եկել Աստուծոյ կատարեալ յայտնութիւնը և որ նրա մասին պէտք է մտածել իբրև աստուածայինի մասին, ընդհանուր քրիստոնէական համոզումն էր. բայց կարծիքները դեռ ևս անկայուն էին և անորոշ նրա Աստուծոյ և մարդկանց հետ ունեցած յարաբերութեան և նրա էութեան մասին: Հնում դեռ ևս կարիք չէին զգում այդ մասին մտածելու: Որոշ արտայայտութիւններ Քրիստոսին և Աստծուն մի են համարում (Իգնատիոս), առանց դրանով Յիսուսի ճշմարիտ մարդկութիւնը մերժել կամենալու. միւսները խոստովանում են որ նրա մէջ մարմին է առել մի բարձրագոյն նախագոյ երկնային էակ (II Կղեմէս), առանց դրանով երկու Աստուածութիւն քարոզել ցանկանալու. և վերջապէս ուրիշները մարդ են համարում նրան, որի մէջ Աստուած իւր Քրիստոսի սուրբ հոգու միջոցով բնակութիւն է հաստատել (Հերմաս), առանց դրանով Քրիստոսին Աստուածային պատիւ տալուն հակառակել ուզենալու: Սկզբում հերետիկոսական, ապա նաև եկեղեցական մտածողութիւնը գիտակից է դարձնում այս պրոբլեմին, և ստիպում է պարզ ու որոշ կերպով ձևակերպել այս լուծումները Քրիստոսի անձնաւորութեան մասին:
Ամենից առաջ եկեղեցու, գլխաւորապէս աստուածաբանների մէջ յաղթող է հանդիսանում միջին ըմբռնողութիւնը, որին շատ օգնում է նաև ժամանակակից փիլիսոփայութեան Լոգոսի գաղափարը: Սակայն հէնց սկզբից չի պակասում հակառակութիւնը այս Լոգոսի ենթակացութեան վարդապետութեան դէմ: Շատ պարզամիտ հաւատացողներ զգում են, որ այս վարդապետութեան մէջ մուտք են գործել նոր, միամիտ հաւատին օտար փիլիսոփայական գաղափարներ: Նոքա վախենում են, որ այդ կերպով վտանգուի քրիստոնէական ճշմարիտ միաստուածութիւնը, որ ազատել էր նրանց հեթանոսական բազմաստուածութիւնից: Այդ երկիւղը աւելանում է շնորհիւ այն հանգամանքի, որ փորձեր են սկսում անել նաև սուրբ Հոգու դիրքը նոյն ձևով որոշելու և այդպիսով երրորդութեան գաղափարն են հանդէս բերում: Այս հակառակութեան շնորհիւ միւս երկու միամիտ լուծումներն էլ աստուածաբանական ձևաւորումն են ստանում: Ոմանք երկաստուածութիւնից նրանով են կամենում խոյս տալ, որ Քրիստոսի մէջ կրճատում են նրա Աստուածութիւնը, միւսները նրանով, որ կրճատում են մարդկութիւնը: Երկու ըմբռնողութիւններն էլ կոչւում են միապետականութիւն կամ միիշխանականութիւն (Monarchianismus):
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ
