Կոստանդին մեծի քաղաքականութեան շնորհիւ հսկայական պետութեան բոլոր անկիւններում մեծ մեծ խմբերով ժողովուրդը սկսել էր դէպի քրիստոնէութիւնը դիմել. այնպէս որ կարճ ժամանակում քրիստոնէութիւնը իսկապէս իշխող էր դարձել ամբողջ պետութեան մէջ: Բայց նաև պետութիւնից դուրս քրիստոնէութիւնը խոր արմատ էր բռնել՝ պարսկական պետութեան մէջ: Մինչև իսկ Սասանեանների հանդէս գալը ո՛չ մի ազդեցութիւն չունեցաւ քրիստոնէութեան տարածման տեսակէտից: Միայն 337 թուից սկսած, երբ պարսկական պատերազմները վերանորոգուեցին հռովմէական պետութեան հետ, և երբ երկու պետութիւնների քաղաքականութեան հակառակութիւնը նաև կրօնական գոյն ստացաւ, այն ժամանակ 342-ից սկսած Շապուհ Բ-ի թագաւորութեան ժամանակ Պարսկաստանում սկսուեց մի սոսկալի հալածանք քրիստոնեաների դէմ: Պատերազմների հետևանքն այն եղաւ, որ 363-ի խաղաղութեամբ Միջագետքի մեծ մասը Տիգրիսից արևելք եղած երկրների հետ միասին ընկաւ Պարսից ձեռքը, և այստեղ ևս սկսուեց հալածանք քրիստոնեաների դէմ, որ մինչև 380-ը տևեց: Սակայն Յազկերտ Ա-ի ժամանակ 410-ին պարսկական եկեղեցին նոր կազմ ստացաւ. եկեղեցու գլուխը այստեղ էլ կանգնած էր մայրաքաղաք Սելեւկիայի եպիսկոպոսը:
363-ի խաղաղութեամբ հելլենական տարրը միանգամայն ոչնչացած էր Պարսկաստանում, և գլխաւորապէս Ասորիներն էին դէր խաղում, այդ պատճառով Ասորերէնը դառնում է այստեղ գլխաւոր եկեղեցական լեզու, ինչպէս և Հայաստանում: Սակայն մտաւոր կապը Յունական քրիստոնէութեան հետ բոլորովին չի կտրւում և Եդեսիայի դպրոցն էր, որ մօտ յարաբերութիւնների մէջ լինելով Անտիոքի հետ, իբրև միջնորդ էր ծառայում: Ասորոց երկրում սկսւում է մի եռանդուն գրական գործունէութիւն` Ասորերէն Ս. Գիրքն արդէն վաղուց մի քանի անգամ թարգմանուած էր Ասորերէն, այժմ թարգմանում են եկեղեցական հայրերի գրուածքները և յառաջ է գալիս սեպհական գրականութիւն: Ասորական եկեղեցական գրականութեան հիմնադիրն է Եփրեմ Միջագետցին († 373-ին): Բոլորովին նոյն դրութիւնն ենք տեսնում նաև Հայաստանում:
Այստեղ քրիստոնէութեան պաշտօնական հաստատութիւնից յետոյ, դեռ ևս մեծամեծ ջանքեր էին գործ դրւում նոր կրօնը իսկապէս ժողովրդի համար միս ու արիւն դարձնելու: Հազիւ Ներսէս Մեծ (364-373) Հայոց Հայրապետի և նրա հետևողների ջանքերով քրիստոնէական կեանքն սկսում էր զօրանալ Հայոց մէջ, երբ Պարսից քաղաքականութիւնը յունական ազդեցութիւնը միանգամայն ոչնչացնելու համար Հայաստանում, արգելում է յունարէնի գործածութիւնը Հայոց եկեղեցում: Սեպհական այբուբեն չունէին հայերը դեռ ևս և ստիպուած էին բաւականանալ միայն Ասորերէնի գործածութեամբ: Այդպիսի մեկուսացման վտանգը անշուշտ խորապէս զգում էր ժամանակի հոգևորականութիւնը. և ահա մի կողմից այդ վտանգի առաջն առնելու, միւս կողմից եկեղեցական ինքնուրոյն և քարոզչական կեանքի դժուարութիւններն յաղթահարելու համար, Հայոց մեծագոյն վարդապետը՝ Մեսրոպ Մաշթոց երկար տքնութիւնից յետոյ հնարեց Հայոց այբուբենը (405-406), և դրանով պատճառ դարձաւ Հայոց ազգի և եկեղեցու գոյութեան, յատկապէս ինքնուրոյն գոյութեան պահպանման: Գրերի գիւտի անմիջական հետևանքն եղաւ Ս.Գրքի թարգմանութիւնը ասորերէն բնագրից, որ 432 թուականից յետոյ Հայոց ժամանակի հայրապետ Ս.Սահակի և իւր աշակերտների ձեռքով մանրազննին համեմատութեան և սրբագրութեան ենթարկուեց, երբ աշակերտները Յունաստանից վերադառնալով իրենց հետ բերին Ս.Գրքի ընտիր յունարէն օրինակներ: Ապա թարգմանուեցան այս թարգմանիչների ձեռքով նաև յունական և ասորական Ս.Հարց բոլոր նշանաւոր գրուածքները, և կամաց կամաց հիմք դրուեց նաև Հայկական ինքնուրոյն, անկախ գրականութեան (Կորիւն, Ղազար, Եզնիկ, Եղիշէ և այլն): Այժմ միայն կարելի էր հաստատապէս ասել, որ քրիստոնէութիւնը իւր արմատներն էր ձգել Հայաստանում և այս գործիչների արդեամբ հայ ժողովուրդը պատրաստ էր իւր հաւատի համար ամեն զոհաբերութիւն յանձն առնելու: Եւ յիրաւի մենք տեսնում ենք, որ պարսից բոլոր ջանքերը հայերին Մազդայական դարձնելու անօգուտ են անցնում, մինչև անգամ Աւարայրի ճակատամարտում զինուած ապստամբութեան ճնշուելը (451 թուին) ո՛չ մի նշանակութիւն չի ունենում, և Պարսից արքաներն ստիպուած են լինում ի վերջոյ ազատ թողնել քրիստոնէութեան պաշտամունքն Հայաստանում՝ Ե. դարու վերջին քառորդին:
Բայց քրիստոնէութեան քարոզչութիւնն սկսում է արդէն նորանոր նուաճումներ էլ աներ ազգերի մեծ գաղթի կարապետ ցեղերի մէջ: Դանուբից հիւսիս գտնուած երկիրները, ուր 270-ից սկսած գոթական ցեղերն էին ապրում, սկսուել էր քրիստոնէական քարոզչութեան գործը, ամենայն հաւանականութեամբ պատերազմական գերիների շնորհիւ: Արդէն Նիկիոյ ժողովում Խրիմի Գոթերի կողմից ներկայացուցիչ է եղել Թէոփիլոս եպիսկոպոսը: Սակայն Գոթերի առաքելութեան գործը յանձն առաւ և յաջողութեամբ գլուխ տարաւ գլխաւորապէս մի պատերազմական գերի ընտանիքի զաւակ, հաւանօրէն Կապադովկիացի, որի անունն էր Ուլֆիլա, ծնուած հաւանօրէն 311-ին, եպիսկոպոս դարձած 341-ից առաջ: Սակայն Ուլֆիլային չյաջողուեց սկզբում բոլոր Գոթերին քրիստոնեայ դարձնել և դրա հետևանքն եղաւ, որ քրիստոնեայ դարձած Գոթերը իրենց ցեղակիցների կողմից արտաքսուեցին և բնակութիւն հաստատեցին Նիկոպօլսի մօտերը: Ուլֆիլան այստեղ Գոթերի համար այբուբէն հնարեց, առաջ բերեց գրական լեզու և թարգմանեց Ս.Գիրքը († 383):
Գոթական ցեղի մնացած մեծ մասը քրիստոնէութիւն ընդունեց, մի կողմից շնորհիւ յետ մնացած քրիստոնեաների, միւս կողմից շնորհիւ մի ասորի քարոզչի՝ Աւդիոս անունով: Որովհետև Ուլֆիլան և Դանուբի քրիստոնեաների մեծագոյն մասը Արիոսական էին, այդ պատճառով Գոթերի քրիստոնէութիւնն ևս Արիոսական եղաւ:
Ուղղափառ կայսրների հզօր բանակը Թէոդոսիոս Մեծից սկսած, այստեղ մեծ ազդեցութիւն ունենալ չէր կարող. ընդհակառակը Արիոսական քրիստոնէութիւնն անցաւ նաև միւս արևելեան գերման ցեղերին. օրինակ Օստ գոթերին, Վանդալներին և այլն: Դաւանանքի տարբերութիւնը ծառայում էր այստեղ իբրև պատնէշ կաթոլիկ հռովմի և հելլենականութեան դէմ և այդպիսով հնարաւորութիւն էր տալիս Գոթերին իրենց ազգութիւնը պահպանելու:
Քրիստոնէութիւնը մեծ չափով սկսուել էր տարածուել նաև Գալլիայում՝ ֆրանկների մէջ, Սպանիայում և Աֆրիկայում: Այս բոլոր տեղերում, մանաւանդ Գալլիայում և Սպանիայում, քրիստոնէութիւնն արդէն անցել էր նաև գիւղերը: Միայն Աֆրիկայի Բերբերների մեծագոյն մասը դեռ ևս մնում էր հեթանոս: Նոյն իսկ Իտալիայում հեթանոսութիւնը դեռ ևս բաւական զօրութիւն ունէր գիւղերում և լեռնոտ տեղերում:
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ
