ԳԼՈՍՍՈԼԱԼԻԱ ԿԱՄ ԼԵԶՎԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹԸ
Էքստատիկ, գրգռված, հուզական վիճակում (էկզալտացիա) գտնվող մարդու մոտ նկատվում է անհասկանալի խոսակցական, հաճախ անկապ ու անիմաստ հնչյունների արտաբերում, որը կոչվում է գլոսսոլալիա՝ անհասկանալի լեզվախոսություն. գլոսսոլալիան բնորոշ է եղել հին հեթանոս ազգերին, կրոններին, որոնց ծիսական համակարգը անդամներին մղում է հուզավառության վիճակի մեջ բանականության «վերացման», որպեսզի անհատը դառնա անկառավարելի, քանի որ այդ դեպքում է միայն հնարավոր, որ Աստված իր նշանը դնի այդ անձի վրա։ Այդ ծեսը կիրառում են նաև հոգեպաշտները (սպիրիտիստներ), որոնց պաշտամունքային արարողությունների ժամանակը նրանցից ամենահուզական (էկզալտիկ) անհատը ընկնելով մտահափշտակության (էքստազի) մեջ սկսում է անսովոր արտաբերություններ կատարել։ Փռուգիացի մարգարեուհիներ Մաքսիմիլլան և Պրիսկիլլան այդ նույն ձևով էին Աստծու կամքը հայտնում մարդկությանը։ Ի միջի այլոց, Պարհեմի աշակերտուհին էլ՝ Ա. Օզմանը, առաջինը սկսեց անսովոր լեզվախոսությունը։ Եվ դա բնական է, քանի որ իգական սեռը, կենսաբանական տեսակետից ավելի զգայուն է, էկզալտիկ, քան՝ արական սեռը։ Այսօր մեզանում էլ հոգեգալստականների կամ «Կյանքի խոսք եկեղեցու» հավաքույթներում մեծամասնությունը կազմում են իգական սեռի ներկայացուցիչները։
ԳԼՈՍՍՈԼԱԼԻԱՅԻ ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՄ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳՈՒ ՄԿՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ինչպե՞ս մեկնաբանել սուրբգրային այն մի քանի համարները, ուր խոսվում է Սուրբ Հոգու մկրտության մասին։ Այս է այն առանձնահատուկ հարցադրումը, որի պատասխանը առաջ բերեց նորօրյա մոնտանականներին։ Ուստի, քննել նրանց աստվածաբանությունը կամ քննել այդ մի քանի համարները նույն բանն է նշանակում։ Ավետարաններում Սուրբ Հոգու մկրտության մասին հիշվում է չորս անգամ՝ Մատթ. 3:11, Մարկ. 1:8, Ղուկ. 3:16 և Հովհ. 1:33 համարներում։ Այդ համարներում Հովհաննես Մկրտիչն ասում է, որ ինքը մկրտում է ջրով, բայց իրենից հետո գալու է Հիսուս, որը մկրտելու է Սուրբ Հոգով և կրակով, ընդ որում «կրակով» բառը բացակայում է Մարկոսի ավետարանում։ Բնագրում օգտագործված է en նախդիրը (տե՜ս 17, էջ 275, 18 էջ 30), որը նշանակում է թե «-ով» և թե՜ «-մեջ» (Մարկոս 1:8 համարում հոլովված ձևն է՝ առանց en նախդիրի): Այսինքն, հունարեն բնագիրը կարելի է կարդալ ինչպե «ես մկրտում եմ ջրով, բայց նա կմկրտի Սուրբ Հոգով և կրակով», այնպես էլ՝ «ես մկրտում եմ ջրի մեջ, բայց նա կմկրտի Սուրբ Հոգու և կրակի մեջ»։ Հիսուս Գործք 1:5 համարում դարձյալ ասում է Սուրբ Հոգու մկրտության մասին, նկատի ունենալով Հոգեգալուստը, որը տեղի ունեցավ Վերնատանը, երբ աշակերտները զորություն պիտի ստանային (Գործք 1:8) և Հիսուսի վկաները դառնային (Ղուկ. 24:49, Գործք 1:4): Աշակերտները պիտի սպասեին մինչև զորություն ստանալը։ Այդ օրը նրանք Սուրբ Հոգու զորությունն ընդունելով սկսեցին խոսել այլ լեզուներով (Գործք 2:1-4): Սուրբ Հոգու այդ պարգևի մասին Նախնական եկեղեցում հիշատակվում է Գործք 8:14-17, 10:44-48, 19:1-6 համարներում, ինչպես նաև Ա Կորնթ. 12-14 գլուխներում։ Մի քանի համարներում էլ Պողոս առաքյալը թվարկում է Ս. Հոգու զորության և պարգևն ընդունելու մասին (Բ Կորնթ. 12:12, Ա Տիմ. 4:14, Բ Տիմ. 1:6): Ս. Գիրքը սովորեցնում է, որ Սուրբ Հոգին բնակվելով հավատացյալների մեջ գործում է տարբեր ճանապարհներով և տարբեր ձևերով։ Մարդը չի կարող իր ուզածը թելադրել Սուրբ Հոգուն, Սուրբ Հոգին Ինքը պետք է թելադրի և գործի Իր ուզած ձևերով և ճանապարհներով։ Հովհ. 20:22 համարում, մինչև Հոգեգալուստ, Հիսուս փչելով առաքյալների վրա՝ ասաց. «Առե՜ք Սուրբ Հոգին»։ Այս պարագայում Հիսուսի արածը Վերնատանը սպասվող դեպքին սպասելու համար զորության մի մասնավոր «տվչություն» էր, որպեսզի դեռ տակավին թույլ, թերի աշակերտները կարող լինեին, պատրաստվեին հոգեգալստյանը (19, Ճ 103): Հետևաբար դա պարզապես առաքյալների հոգին զորացնելու սկիզբն էր, քանի որ առաքյալները այդ ժամանակ անգամ Հիսուսի վրա դեռ կատարյալ հավատ չունեին։ Այդ փչումով Հիսուս իշխանություն է տալիս իր աշակերտներին՝ մեղքերը կապելու և արձակելու, ինչպես խոստացել էր նրանց (Մատթ. 16:19, 18:15): «Այստեղ, որպես ընդհանուր սկզբունք, – գրում է Մ. Օրմանյանը, – կարող ենք նշել, որ Հիսուսի հարությունից հետո ասածներն ու արածները մահվանից առաջ բոլոր ասածների ու արածների պաշտոնական լրացումներն ու գործադրություններն են» (45, Ճ 370): Գործքում Սուրբ Հոգու մկրտության երևույթը նկարագրված է բազում տեղերում, տարբեր ձևերով ու անվանումներով։ Այդ համարներն են. Գործք 1:5, 11:16 – Սուրբ Հոգու մկրտության մասին, Գործք 1:8 – զորություն ընդունելու մասին, Գործք 1:8, 8:16, 10:44, 11:15, 19:6 – անհատների վրա Սուրբ Հոգու գալու և իջնելու մասին, Գործք 2:4, 4:31, 9:17 – Սուրբ Հոգով լցվելու մասին, Գործք 10:45 – Սուրբ Հոգու պարգևով լցվելու մասին, Գործք 8:15, 10:47, 19:2 – Սուրբ Հոգին ընդունելու մասին։ Այն աշակերտները, որոնք Հիսուսի տված զորությամբ դևեր էին հանում և հրաշքներ գործում, հետագայում ընդունեցին Սուրբ Հոգին (Հովհ. 20:22) և ավելի ուշ դարձյալ լցվեցին Սուրբ Հոգով (Գործք 2:1-4): Վերնատանը Սուրբ Հոգով լցվելուց հետո նույնը կրկնվեց և քիչ անց՝ Գործք 4:31 համարում։ Հետևաբար պարզ է դառնում, որ միևնույն երևույթը Գործքում ունի տարբեր անվանումներ և տարբեր ձևերով է ի հայտ գալիս, տարբեր ժամանակներում կարող է կրկնվել և այլն։ Ընդ որում այդ երևույթը (Սուրբ Հոգու մկրտությունը) չի ենթարկվում մեր տրամաբանությանը, և երբեք էլ հնարավոր չէ նրա գործունեությունը սահմանափակել ինչ-որ շրջանակներում, ինչ-որ պայմաններ դնելով։ Այսպես, Սուրբ Հոգին ընդունելու փորձառությունը որոշ դեպքերում երևաց այն ընդունելուց անմիջապես հետո (Գործք 2:4), իսկ մի ուրիշ անգամ՝ ջրով մկրտվելուց մի քանի օր հետո (Գործք 8:9-17), իսկ Գործք 10:44-48 համարներում՝ ջրով մկրտվելուց առաջ։ Մի քանի տեղերում էլ այն ի հայտ եկավ ձեռքերը դնելուց հետո (Գործք 8:17, 9:17, 19:6, 2 Տիմ. 1:6): Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ Նախնական եկեղեցում Սուրբ Հոգու գործունեությունը արտահայտվել է ոչ թե մարդու կամքի համաձայն, այլ ըստ Իր՝ Սուրբ Հոգու հայեցողության։ Այն երբեք չի սահմանափակվել մարդկային տրամաբանության շրջանակներում, նա գործել է մի նպատակով, երկրի վրա հաստատել Քրիստոսի եկեղեցին, տալով նրան իշխանություն, շնորհաբաշխություն, զորություն՝ այս աշխարհում Հիսուսի գործը շարունակելու համար։ Ժամանակակից աղանդավորները (ոչ միայն հոգեգալստականները), հենվելով վերը բերված համարներից որևէ մեկի վրա, փաստորեն «ստիպում են» Սուրբ Հոգուն գործել իրենց ուզածի պես։ Այսպես, ինչպես տեսանք, այստեղից դեռ չի կարելի եզրակացնել, որ Սուրբ Հոգու ընդունելը անպայման պետք է ընթանա այդ ձևերից միայն ու միայն մեկ ձևով, մեր ընտրած ու ցանկացած ձևով։ Այդ տրամաբանությունը սուրբգրային չէ, քանի որ սահմանափակում է Սուրբ Հոգու գործունեությունը, իսկ այդ սահմանափակումը որևէ կրոնական շարժման համար հավասարազոր է այդ շարժման անհետացմանը՝ ժամանակի ընթացքում։ Եկեղեցու պատմությունն էլ հաստատում է այդ սկզբունքի ճշմարտացիությունը։ Ուղղափառ եկեղեցիները իրենց գոյության ընթացքում (մոտ երկու հազար տարի) ցուցաբերել են արտակարգ «կայունություն», և ժամանակն անգամ ի զորու չի եղել սասանել այդ կայունությունը։ Այսպես, Կաթոլիկ եկեղեցին իր գոյության երկու հազար տարվա ընթացքում տրոհվել է ընդամենը երկու անգամ (X-XIդդ. և XVI դ.): Հայ եկեղեցին իր գոյության 2000 տարվա ընթացքում ընդհանրապես չի տրոհվել, եթե չհաշվենք պատմական օբյեկտիվ պատճառների հետևանքով եկեղեցու ծոցից կաթոլիկների ու բողոքականների անջատումը (թեև դա տրոհում չի կարելի համարել¤։ Նույնը չի կարելի ասել արդի կրոնական շարժումների մասին։ Բողոքականության առաջացումից մինչև մեր օրերը (մոտ 500 տարի) այդ շարժումը տրոհվել է հազարավոր ճյուղերի, մեկը մյուսից տարբեր դավանանքով, մինչև իսկ ոչ քրիստոնեական ուղղությունների (մորմոնականություն, Եհովայի վկաներ): Հաջորդ հարցը Մատթ. 3:11 համարում «կրակով» բառի հետ կապված խնդիրներն են։ Ի՞նչ է նշանակում «Նա կմկրտի… կրակով»։ Շնորհալու մեկնության մեջ (46, էջ 61) այդ հատվածը մեկնաբանվում է այսպես. Հովհաննես Մկրտչի մարգարեությունը՝ մկրտելու Հոգով ու կրակով, իրականացավ Վերնատանը, երբ կրակե լեզուները նստեցին ներկաների վրա և նրանք մկրտվեցին «ի Հոգին Սուրբ և ի հուր երևելի տեսլեամբ»։ Եվ ապա, շարունակում է Շնորհալին, թեև ոչ այդպես հայտնի, այլ աներևութաբար՝ ըստ հավատքի, նույն ձևով մկրտվում են մարդիկ Հոգով ու կրակով։ «Կրակով» ասելը ցույց է տալիս շնորհների ընդունելությունը, որդեգրությունը։ Եվ ինչպես հուրը սկսելով փոքր տարածքում տարածվում է և ընդարձակվում, այնպես էլ Հոգու շնորհները՝ մկրտվելուց հետո գալով՝ մարդկանց բնությունը լցնում են ուղիղ հավատով ու մաքուր վարքով, դարձնելով նրանց վառման նյութ։ Մատթ. 3:11 համարի մարգարեական կանխատեսման մեջ կարելի է առանձնացնել երկու ուղղություն՝ ընդհանրական և անհատական։ Ընդհանրական ուղղությունը վերաբերում է Եկեղեցու հաստատվելու փաստին, որը տեղի ունեցավ Վերնատանը։ Այսպես, սուրբգրային այն համարները, որոնք վերաբերում են Վերնատանը և գրված են մինչև Գործք 2:1-4 համարի դեպքերը (ժամանակագրական առումով) օգտագործում են բայի ապառնի ժամանակը (Նա պիտի մկրտի), իսկ Վերնատան դեպքից հետո՝ օգտագործում է բայի անցյալ ժամանակը (ավելի ճիշտ՝ aorist-ը, անցյալ կատարյալը), այսինքն, դիտում է այդ երևույթը որպես կատարված դեպք՝ (…մեկ Հոգով մկրտվեցինք…, Գործք 11:16, Ա Կորնթ. 12:13): Հետևաբար Հովհաննես Մկրտչի մարգարեությունը Սուրբ Հոգով մկրտելու մասին վերաբերում է Եկեղեցու ծննդյանը Վերնատանը (53, էջ 9-10): Անհատական ուղղությունը վերաբերում է եկեղեցու անդամին, որը մկրտությամբ դառնում է եկեղեցու անդամ, Դրոշմով կնքվում և վերստին ծնունդ առնելով իր կյանքի ընթացքում վերածվում է վառման նյութի՝ փաստելով և վկայելով Հիսուսին ու Ավետարանը։ Այսպիսով, Սուրբ Հոգու մկրտությունը ներկայացնել որպես մի երրորդ օրհնություն՝ լեզվախոսության ուղեկցությամբ սուրբգրային չի կարող համարվել, այլ կամայական մեկնաբանության արդյունք է։ Ուստի, հոգեգալստականների և «Կյանքի խոսք եկեղեցու» հետ շփվելիս, պետք է լավ իմանալ – որ նրանք դժվարությամբ են հրաժարվելու իրենց իմացած ու իրենց մեջ արմատավորված վարդապետությունից, որոնց ճշմարտացիության մեջ չեն էլ կասկածում, – որ միանգամից չեն կարող ընդունել իրենց վարդապետության ոչ սուրբգրային հիմնավորումը, մանավանդ որ վստահ են, թե իրենց վարդապետությունն է միակ սուրբգրայինը։ Ուստի պետք է ձգտել ներկայացնել Սուրբ Հոգու մկրտության վերաբերյալ սուրբգրային այդ տեսակետը և ցույց տալ, որ Ս. Գիրքը հրամայում է Սուրբ Հոգով լցվել (Եփես. 5:18), այսինքն, մեր ամբողջ էությունը նվիրել Աստծուն ու, որպես հետևանք, Նրա՝ Սուրբ Հոգու պտուղները բերել (Գաղ. 5:22-23) ու ոչ թե արտաքին զգայացունց վիճակների մեջ ընկնելը համարել Սուրբ Հոգու ներկայության ապացույց, նշան։
ԳԼՈՍՍՈԼԱԼԻԱՅԻ ԵՐԵՎՈՒՅԹԸ
Հոգեգալստականները և խարիզմատները, «Կյանքի խոսք եկեղեցին» պնդում են, որ Սուրբ Հոգու մկրտությանը պիտի հետևի «լեզվախոսության» երևույթը, այսինքն՝ անծանոթ լեզուներով խոսելը։ Ինչպես արդեն նշել ենք, հենց այս մակերեսային սկզբունքը դատապարտում է այդ շարժումներին կործանման, անհետացման, քանի որ սահմանափակվում է Սուրբ Հոգու գործունեության շրջանակները։ Ստորև ցույց կտանք, որ այդ ուղղությունների հիմնական պնդումները և սկզբունքները սուրբգրային չեն, իսկ եթե որևէ շարժում հիմնված է ավազի վրա, ապա այն կյանք չունի, ուստի շարժման ջատագովները պետք է վերանայեն իրենց սկզբունքները, ճշտելու և ճիշտ ուղու վրա դնելու այդ շարժումները։ Դարձյալ պիտի դիտարկենք Վերնատան դեպքը։ Առաջին հարցն այս է. ի՞նչ լեզվով էին խոսում առաքյալները։ Բնական է որ կա երկու հնարավոր պատասխան.
– մարդկային հասկանալի լեզուներով, որոնք իրենք չգիտեին և չէին սովորել, և – ոչ մարդկային, անհասկանալի լեզուներով։ Ընդ որում գոյություն չունեն ազգեր կամ ժողովուրդներ, որոնք այդ լեզուները կրողն են հանդիսանում։ Այսինքն, պայմանականորեն միայն այդ լեզուները կարելի է անվանել «լեզու». դրանք անհասկանալի հնչյունների արտաբերություններ են։ Օրմանյանը միանգամից մերժում է երկրորդ տեսակետը, նշելով, որ այդ դեպքում այն չէր կարող հրաշք համարվել ականատեսների կողմից։ Ի՞նչ հրաշք կարող էր համարվել «շամբիշ» խոսակցությունը (45, էջ 883): Հետևաբար Վերնատանը լեզուների պարգևը մարդկային լեզուներով խոսելու շնորհքն էր, որ Սուրբ Հոգին տալիս էր իր կամքի համաձայն։ Բնական է, որ երկրորդ տեսակետի ջատագովներ էլ կան (և բավականին շատ), որոնք պնդում են գլոսսոլալիայի՝ անհասկանալի արտաբերումների Սուրբ Հոգու պարգև լինելը, վկայակոչելով Կորնթացիների առաջին թղթի համապատասխան գլուխները (Ա Կորնթ. Գլ. 12-14): Ստորև ցույց կտանք, որ երկու դեպքում էլ, ինչպես էլ որ կապենք Գործքը Կորնթացիների թղթի հետ, այսօրվա հոգեգալստականների և խարիզմատների «Կյանքի խոսք եկեղեցու» տեսակետը լեզվախոսության՝ գլոսսոլալիայի վերաբերյալ չի հիմնավորվում Ս. Գրքով (53. Գլ. 3): Մի կարևոր դիտողություն լեզվախոսության (գլոսսոլալիայի) երևույթը կարող են առաջ բերել նաև կեղծ ոգիները և սուտ մարգարեները։ Ս. Գիրքը միշտ զգուշացնում է հեռու մնալ սուտ մարգարեներից, քանի որ նրանց թիվը գնալով պիտի ավելանա, մինչդեռ ճշմարիտ հավատի հետևորդների թիվը՝ պակասի, քանի որ նրանցից են դուրս գալու առաջինները՝ մոլորվելով ժամանակակից կրոնական «հրապույրներից»՝ որոնց թվին է պատկանում նաև լեզվախոսությունը (գլոսսոլալիան): Տաթևացին «Գիրք Հարցմանցում» նշում է մի քանի երևույթներ, որոնցով նեռը պիտի խաբի մարդկանց վերջին օրերին։ Դրանց թվում նա նշում է լեզվախոսության երևույթը. «և չար հոգիով խոսել պիտի տա այլ և այլ լեզուներ» (47, էջ 708): Սուրբգրային պատմությունները ցույց են տալիս, որ միշտ հնարավոր է եղել կեղծել ճշմարտությունը. Մովսեսի հրաշքները փարավոնի առաջ կրկնեցին եգիպտական կախարդները (Ելք, գլ. 7-8), լուսո հրեշտակի պես կարող է երևան գալ նաև սատանան (Բ Կորնթ. 11:14): Շատ հեթանոսական կրոններում էլ առկա է գլոսսոլալիայի երևույթը, այսինքն՝ անհասկանալի լեզուներով խոսելը։ Ուստի միշտ պետք է ստուգել, թե արդյո՞ք այդ ամենը սուրբգրային հիմնավորում ունեն, թե՝ ոչ։ Բայց քանի որ այդ արտաբերումները անհասկանալի են, Պողոս առաքյալը ամեն անգամ լեզուների պարգևի հետ միասին նշում է նաև թարգմանության շնորհը։ Այս օրերին Հայաստան եկած շատ քարոզիչ-հոգեգալստականներ կամ «Կյանքի խոսք եկեղեցուց» (հիմնականում բալթյան երկրներից) ավելի մեծ արդյունքի կհասնեին, եթե իրենց պատգամները հաղորդեին մաքուր հայերենով, ինչպես առաքյալները Վերնատանը, ու ոչ թե իրենց «շամբիշ» լեզուներով։ Հունարենում glossa բառը նշանակում է լեզու, որպես մարմնի մաս, ինչպես Մարկ. 7:33 համարում, ուր Հիսուս բժշկեց խուլ-համրին՝ բռնելով նրա լեզվից (glossa-ից) և նույն բառն է օգտագործված Ա Հովհ. 3:18 համարում՝ խոսքի, խոսակցության իմաստով։ Այս երկու իմաստներով էլ Նոր Կտակարանում օգտագործվում է glossa-ն, և միայն բովանդակությունն է թելադրում, թե որ նշանակությամբ է օգտագործվում glossa-ն (Lampe, էջ 316): Մարկ. 16:17-18 համարների հրամանը՝ ուղղված առաքյալներին, բառացիորեն կատարվեցին Վերնատանը և Գործքի պատմություններում։ Բայց այստեղից ամենևին չի հետևում, որ այդ գործընթացը ունի շարունակական բնույթ, այսինքն, չի նշանակում, որ Պողոսի հաջորդները կամ մեր ժամանակի հավատացյալները պիտի թունավոր օձեր բռնեն կամ թույն խմեն ու չվնասվեն, եթե վերստին ծնված են։ Նույնն էլ կարելի է ասել այդ համարում առկա «նոր լեզուներ» խոսելու մասին։ Այդտեղ օգտագործված է «glossais lalesousin kainos» ձևը, ուր «kainos»-ը թարգմանվում է «նոր» բառով, չնայած հունարենն ունի neos=նոր բառն էլ։ Վերջինը նշանակում է «նոր» ժամանակային կտրվածքի մեջ, օրինակ՝ գրաբարը հին հայերենն է, իսկ նոր (=neos) հայերենը՝ աշխարհաբարը։ Իսկ kainos-ը այդ համարում նշանակում է «նոր» լեզուներ, բայց այնպիսի լեզուներ, որոնցով պիտի քարոզվեր ավետարանը աշխարհի բոլոր ծայրերում (Lampe, էջ 692 և 904): Հետևաբար, Մարկոսի այդ հատվածում «նոր լեզուները» չի նշանակում անիմաստ հնչյունների արտաբերում« որոնք ներկայացվելու են որպես Աստծու նշան, այլ լեզու՝ որով պիտի ավետարանը քարոզվեր։ Առավել ևս մեր ժամանակներում, երբ սպիրիտուալիզմի և հեթանոսության վերընձյուղումը տարբեր դիմակների տակ հեշտությամբ կարելի է ներկայացնել այդ նշաններով։ Մարկ. 16:17-18 համարների մարգարեական իրականացումը տեղի ունեցավ Գործք 2:4-13 համարներում, հետևաբար այնտեղ էլ լեզվախոսությունը (գլոսսոլալիան) գոյություն ունեցող մարդկային լեզուներով խոսելու երևույթն էր, որն ընդարձակեց եկեղեցին նոր անդամներով։ Հաջորդ հիշատակություններ են. սամարացիների դարձը, եթովպացի ներքինու դարձը (Գործք 8-րդ գլ.), Կոռնելիոսի պատմությունը (Գործք 10:44-46) և եփեսացիների դարձի պատմությունը (Գործք 19:1-10): Նշված համարներից միայն վերջին երկուսում է հիշատակվում այլ լեզուներով խոսելու փաստը։ Եթե Սուրբ Հոգու ընդունումը անպայման պիտի ուղեկցվեր լեզվախոսությամբ, ապա այդ դեպքում անհասկանալի է, թե ինչու այդ չեղավ սամարացիների ու ներքինու հետ։ Մյուս կողմից, վերջին երկու դեպքերում, ուր խոսվում է լեզուներով խոսելու մասին, Գործքի հեղինակը ամենևին էլ չի ասում, որ դրանք պատահեցին մտահափշտակության (էքստատիկ) վիճակում գտնվելու ժամանակ և անհասկանալի արտաբերություններ էին։ Ընդհակառակը, ավելի շուտ այդ լեզվախոսությունը (գլոսսոլալիան) Գործք 2:1-4 հատվածում նշված լեզվախոսության երևույթն էր։
Այսպիսով, Գործքի պատմությունները ցույց են տալիս, որ լեզվախոսությունը (գլոսսոլալիան)
որպես նշան երևաց հեթանոսների մեջ, որպես ապացույց այն տիեզերական առաքելության, որ Սուրբ Հոգին կարող է և պետք է գործի նաև ոչ հրեաների՝ հեթանոսների մեջ, երևացող արտաքին նշանների ուղեկցությամբ, ինչպիսին է գլոսսոլալիան, բայց ոչ երբեք մտահափշտակության (էքստատիկ) վիճակում գտնվելով, որն ավելի հեթանոսության գովերգություն կլիներ և դրանով հեթանոսներին չէիր զարմացնի։ Հաջորդ հարցը լեզվախոսությունն է Պողոսի թղթերում և մանավանդ՝ Կորնթոսի եկեղեցում։
ԼԵԶՎԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՐՆԹՈՍԻ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ
Մերօրյա հոգեգալստականները, և «Կյանքի խոսք եկեղեցին» իրենց «շամբիշ» լեզվախոսությունը հիմնավորելու համար, սիրում են հղում կատարել Ա Կորնթ. 12-14 գլուխներում նկարագրված գլոսսոլալիայի երևույթին։ Բայց, հենց այդ վկայություններն են, որ ի վերջո չեն խրախուսում գլոսսոլալիան. այստեղ է, որ Պողոս առաքյալը ուզում է այդ թղթով շտկել Կորնթոսի եկեղեցու արատավոր վիճակը, որի պատճառներից մեկն էր գլոսսոլալիան։ Իմանալով Կորնթոսի եկեղեցու այդ մարմնական վիճակը, ամբարիշտ բարքերը, ուր ամենից շատ տարածված էր գլոսսոլալիան, մի՞թե կարելի է ընդօրինակել կորնթացիների այդ արատավոր ընթացքը կամ ձգտել դրան։ Ընդհակառակը, նրանք, ովքեր ձգտում են նմանվել կորնթացիներին դեռ չեն հասկացել Պողոս առաքյալի նամակի նպատակն ու բովանդակությունը։ Պողոս առաքյալի նպատակն էր այդ «մարմնավոր» եկեղեցին հանել այդ վիճակից՝ նրանց ավելի լավ ճանապարհ ցույց տալով։ Իսկ այդպիսի ընկած վիճակում գտնվող եկեղեցու «անձնագիրը»՝ գլոսսոլալիան էր։ Մերօրյա հոգեգալստականները և «Կյանքի խոսք եկեղեցին» այսօր նույն բանն են քարոզում. գլոսսոլալիայով միավորված ժողովուրդը չի կարող քրիստոնեական խորը գիտելիքներին հաղորդ լինել, խոնարհվել, հնազանդվել ավետարանի խոսքին։ Այսօրվա հոգեգալստականներին և «Կյանքի խոսք եկեղեցուն» հենց գլոսսոլալիան է խանգարում խոնարհվելու, սիրո ճանապարհով ընթանալու։ Դրա փոխարեն գլոսսոլալիան նրանց «շնորհում է» առանձնահատուկ հպարտություն, մեծամտություն, ուրիշներին անարգելու հանդգնություն« որը երբեք քրիստոնեական չի կարելի որակել։ Կորնթոսը գտնվելով առևտրական մեծ ճանապարհների խաչմերուկին, ունենալով զարգացած առևտուր, իր ժամանակին մարմնավորում էր անբարոյական կյանքը, ամբարշտությունը։ Առաքելական ժամանակներում Կորնթոսը նշանակել էր հարբածների, անառակների խորհրդանիշը համարվող քաղաք։ Անգամ ժամանակակից անգլերենում կորնթացի ածականը նշանակում է աշխարհիկ մարդ, հարուստ մարդ։ Պողոսի կորնթացիներին ուղղված թղթերից իմանում ենք, որ այդ բոլոր արատավոր երևույթները փողոցից տեղափոխվել էին եկեղեցի, և առաքյալը փորձում է արմատախիլ անել այդ արատները։ Պողոս առաքյալը, թվարկելով Սուրբ Հոգու պարգևները (Ա Կորնթ. 12:4-11) նախավերջին տեղում դնում է լեզուների պարգևը և վերջում՝ թարգմանության պարգևը։ Առաքյալը չէր թերագնահատում լեզուների շնորհը, եթե անգամ այն լիներ «հրեշտակային», բայց պահանջում էր, որ անպայման այն թարգմանվի՝ հասկանալի լինելու համար։ Պողոսը գիտեր, որ այդ ճանապարհով «կեղծ» լեզվախոսությունն էլ կարող էր սողոսկել եկեղեցուց ներս։ Ուստի Պողոսը ցույց է տալիս մեկ ուրիշ, ավելի լավ ճանապարհ՝ սիրո ճանապարհը։ «Մի՞թե բոլորն էլ առաքյալներ են, մի՞թե բոլորն էլ մարգարեներ են, մի՞թե բոլորն էլ զորություններ գործողներ են, մի՞թե բոլորն էլ բժշկելու շնորհ ունեն, մի՞թե բոլորն էլ լեզուներ են խոսում, մի՞թե բոլորն էլ թարգմանում են» (Ա Կորնթ. 12:29-3):
Ինչպես երևում է հատվածի կառուցվածքից, Պողոսը տողերի արանքում տալիս է դրանց պատասխանը՝ Ո՜չ։ Պողոսը քաջ գիտակցում էր, որ կորնթացիների՝ գլոսսոլալիայի հանդեպ ունեցած այդ ձգտումը բացասական արդյունք կբերեր և իր աշխատանքը կմնար անպտուղ, ուստի այդ մտավախությամբ էլ ցույց է տալիս նոր ճանապարհը՝ սիրո ճանապարհը։ Այո, ասում է նա, լեզուները կլռեն, մարգարեությունները կչքանան (Ա Կորնթ. 13:8-10), բայց սերը կմնա։ Հաջորդ համարներում առաքյալը բերում է երեխայության օրինակը, ասելով, որ «երբ տղամարդ դարձա, երեխայական բաները թողեցի»։ Ի՞նչ նկատի ուներ առաքյալը։ Պարզ է որ 11-րդ համարը հենց պատասխանն է 8-10 համարների հարցադրման։ Պողոս առաքյալը կորնթացիների հետ խոսում էր պարզ, հասկանալի, մատչելի պատկերներով, ոչ այնպես, ինչպես հռոմեացիների հետ, ուր արծարծում է բարդ աստվածաբանական մտքեր, կամ եբրայեցիներին ուղղված նամակի նման, որի ընթերցողները գոնե անգիր պիտի իմանային Հնգամատյանը՝ հասկանալու կամ հետևելու Պողոսի մտքի ընթացքին։ Կորնթացիները մարմնավոր էին, դեռ երեխայի նման էին մտածում ու ապրում։ Երբ երեխան խաղում է խաղալիքների հետ, գովելի է և ուրախություն է ծնողների համար, բայց երբ երեխան մեծանալով դարձյալ սկսում է խաղալ խաղալիքների հետ, այդ արդեն վշտացնում է ծնողներին և նրանք ստիպված դիմում են համապատասխան բժշկի: Պողոս առաքյալն էր այդ բժիշկը, որ հաջորդ գլխում փորձում է բժշկել և մարմնավոր եկեղեցին հոգևոր եկեղեցու վերածել։ Ուստի այդ ներածական խոսքից հետո, Պողոս առաքյալը սկսում է իր հիմնական մտքերի շարադրումը, որն ամփոփված է 14-րդ գլխում։
ԼԵԶՎԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԿՈՐՆԹԱՑԻՆԵՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԹՂԹԻ 14¬ՐԴ ԳԼՈՒԽԸ
Պողոսն ասում է, որ այլ լեզուներով խոսելը ուղղված է Աստծուն ու ոչ թե՝ մարդկանց, քանի որ մարդիկ այն չեն հասկանում։ Ուստի, նա թելադրում է կորնթացիներին, որ ավելի լավ է հետամուտ լինեն մարգարեություն անելուն, քան թե՝ լեզուներ խոսելուն։ Լեզուները անհասկանալի են, մարգարեությունները՝ հասկանալի, ուրեմն և շինություն է եկեղեցու համար (Ա Կորնթ. 14:1-4): Պողոս առաքյալը, լինելով Քրիստոսի եկեղեցու մեծագույն ռազմավարը՝ ստրատեգը, չէր բավարարվում ներկայով, նա հեռուն էր նայում, նրա համար եկեղեցու շինության մասին հոգ տանելը շատ ավելի կարևոր էր, քան՝ որևէ անհատի շինությունը, քանի որ անհատը կմեռներ՝ իր պարգևի հետ միասին, բայց եկեղեցին է, որ պիտի փոխանցեր Հիսուսի Ավետարանը մարդկանց սերունդներին, եկեղեցին է, որ պիտի ապրեր ու հարատևեր մինչև Տիրոջ Երկրորդ գալուստը։ Եվ այդ նպատակին հասնելու համար Պողոսը աստիճանաբար սկսում է իր «բուժման» ծրագրի իրականացումը. կորնթացիներին պետք էր հանել մարմնավոր վիճակից, որից հետո՝ արդեն մնացած հարցերը կարելի էր լուծել։ Մարմնավոր եկեղեցին ապագա չունի, այն հիվանդ օրգանիզմ է, որը վաղ թե ուշ մահանալու է։
«Ուզում եմ, որ բոլորդ էլ լեզուներ խոսեք, – ասում է Պողոսը, որպեսզի չվիրավորի նրանց անձը, – բայց ավելի լավ է մարգարեանաք» (Ա Կորնթ. 14:5): Ի՞նչ էր առաքելական այդ ժամանակներում նշանակում մարգարեանալ։ Առաքելական ժամանակներում չկային այսօրվա նման տպագրված Սուրբ Գրքեր, եկեղեցիների համար հեղինակություններն էին որոշում, թե որն է ճիշտը, և որը՝ կեղծը։ Մարգարեությունը Սուրբ Հոգու այն պարգևն էր, որն ունեցողը իր սրբակենցաղ կյանքով և վարքով կարողանում էր Աստծու խոսքը հասցնել եկեղեցուն, մարդկանց, և հենց դա էր Պողոսը համարում շինություն եկեղեցու համար։ Այդ մի քանի համարներում, փաստորեն, Պողոսը փորձում է մարմնավոր կորնթացիներին բարձրացնել հոգևոր վիճակի։ Այո՜, մարգարեության, Աստծու խոսքի պակասն էր, որ կորնթացիներին դատապարտել էր մարմնական վիճակի մեջ մնալու և միայն Աստծու խոսքը պիտի կարողանար նրանց դուրս հանել ճահճային այդ վիճակից։ Նույնը կարելի ասել նաև այսօրվա հոգեգալստականների, «Կյանքի խոսք եկեղեցու» և խարիզմատների վերաբերյալ. Աստծու խոսքի խորհուրդները և խորությունը անհասանելի են դառնում նրանց համար։ Գլոսսոլալիայի ֆենոմենը թույլ չի տալիս նրանց դուրս գալու այդ ճահիճից և աճելու Աստծու խոսքով, նրանց որդեգրած «մարտավարությունը» թույլ չի տալիս աճելու, մեծանալու, դրա համար էլ նրանք մնում են նույն ճահճային՝ մարմնավոր վիճակում։ Այսպիսով, եզրակացնում է Պողոս առաքյալը, լեզուները նշան են անհավատների համար, այն էլ՝ երբ դրանք հասկանալի լինեն անհավատին, ու ոչ թե՝ անիմաստ արտաբերումները (14.22): Նախորդ համարում (14:21) Պողոսը մեջբերում է Հին Կտակարանից (Բ Օր. 28:49 և Եսայի 28:11-12) և, որպես Հին Կտակարանի մեկնիչ, հիշեցնում, որ Եսային խոսեց իր ազգի լեզվով, նրան չլսեցին, բայց կգան ուրիշներ, որոնք այլ լեզվով կխոսեն, որը նրանք այլևս չեն հասկանա (խոսքը ասորեստանցիների մասին էր): Այսինքն, Պողոսը այդ մեջբերումն անելիս և այլ լեզուներով խոսելը փաստելիս նկատի ուներ մարդկային հասկանալի լեզուն, ու ոչ թե անհասկանալի ոչ մարդկային լեզուներով խոսակցությունը կամ անիմաստ հնչյունների արտաբերումները։ Ընդհանրացնելով, Պողոսը բերում է շատ համոզիչ մի փաստարկ (14:24-25). ո՞րն է ավելի լավ, երբ մարդիկ լսելով մարգարեության խոսքը, դարձի գան ու զղջալով՝ ծնկի գան ու Աստծուն փառաբանեն, թե լսելով անիմաստ մի արտաբերություն, այն էլ ոչ թե մեկ կամ երկու հոգո, այլ՝ տասնյակների անիմաստ արտաբերումներ, թողնեն ու հեռանան, համարելով այդ «խրախճանքը» դևերի խրախճանք։ Մի քանի կարևոր խրատներ էլ է տալիս Պողոսը կորնթացիներին (14:26-33), որոնք կարգ ու կանոն պիտի հաստատեին եկեղեցում։ Դրանք են.
– եթե անգամ խոսում են լեզուներով, ապա ամենաշատը երկու կամ երեք հոգի թող խոսեն.
– եթե չկա թարգմանություն, թող լռեն, իրենց մտքում աղոթեն Աստծուն.
– «մարգարեության հոգին ենթարկվում է մարգարեացողին, որովհետև Աստված խռովության
Աստված չէ, այլ՝ խաղաղության» (14:32-33):
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
– Սուրբ Հոգու թվարկած պարգևների մեջ լեզվախոսությունը ամենավերջում է դրված, հետևաբար ավելի կարևոր են առաջին տեղում նշվածները՝ խաղաղությունը, գիտությունը, հավատը, բժշկությունը, հրաշագործությունները, մարգարեությունները, զանազանելու շնորհը։
– Լավագույն ճանապարհը սիրո ճանապարհն է։
– Բոլոր շնորհները կանցնեն, բայց սերը կմնա։
-Առանց սիրո ոչ մի արժեք չունի շնորհը, այդ թվում նաև լեզուների շնորհը։
– Շնորհները բոլորի համար չեն, անհատը չպիտի ձգտի շնորհին, քանի որ Սուրբ Հոգին է տվողը, և մեր ուզելով չէ, որ նա շնորհ է տալիս։
– Շնորհները, որ տրվել են Նախնական եկեղեցուն, պարտադիր կերպով չպետք է շարունակվեն։
Այսօր, եկեղեցու 2000 ամյա տարիքին, պահանջել նույն շնորհները՝ ի մասնավորի լեզուների շնորհը, անհատներին կտանի «էգոցենտրիզմի»՝ անձի շինության, ու ոչ թե՝ եկեղեցու շինության։
– Մանկությունը հիշելու արատավոր սկզբունքը կործանարար ճանապարհ է։
– Եկեղեցու շինության տեսակետից լեզուները շահեկան չեն, օդում խոսել է նշանակում։
– Լեզվախոսությունը պետք է օգուտ բերի եկեղեցուն, այսինքն, լինի թարգմանիչ, ուստի, այդ
Դեպքում, այն ինքնաբերաբար կորցնում է իր իմաստը, տեղը զիջելով մարգարեության շնորհին։
Post Scriptum ԿԱՄ ՀԵՏԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
Հոգեգալստականների և «Կյանքի խոսք եկեղեցու» այսօրվա վիճակը շատ չի տարբերվում Կորնթոսի եկեղեցու վիճակից։ Ինչպես տեսանք վերևում, ամենևին նշանակություն չունի, թե գլոսսոլալիա ասելով ինչ նկատի ունենք, հասկանալի մարդկային չիմացած լեզուներ խոսելը, թե անիմաստ հնչյունների արտաբերությունները, գոռում-գոչյունով՝ մտահափշտակության (էքստատիկ) պահեր ապրելը։ Երկու դեպքում էլ վերևում բերված տրամաբանությունը մնում է նույնը, հետևաբար և եզրահանգումները նույնը կմնան։ Այսօրվա հոգեգալստականները և «Կյանքի խոսք եկեղեցին» գլոսսոլալիայի տակ հասկանում են վերջինը՝ անիմաստ արտաբերությունները կամ, ինչպես իրենք են սիրում ասել, օտար լեզու խոսելը։ Եվ հենց այդ պրակտիկան էլ թույլ չի տալիս մարմնավոր վիճակից դուրս գալ. մեկ տարի հետո, երկու տարի հետո, տասը տարի հետո նույն մարդուն հանդիպելիս նրան տեսնում ես նո՜ւյն վիճակում, նո՜ւյն մտքերով, նո՜ւյն պատկերացումներով, առանց փոփոխության, որն էլ մարմնավոր հիվանդությունն է. օրգանիզմը չի աճում, մնում է նո՜ւյնը։ Այս շարժումը ծնվել է արևմուտքում և բնական է, իր պաշտամունքային ձևերը կլինեն նույն արևմտյան շոուների նման, ինչը և տեսնում ենք նրանց հրապարակային դահլիճ-ստադիոնային հավաքներում։ Երևանում հրատարակվող խարիզմատների պարբերականում («Ճշմարտություն», N 1, 1998) մի մեքենայի լուսանկար է զետեղված, իր «գովազդային» բացատրությունով, եթե դուք էլ գաք մեզ մոտ, մեր աղոթքներին մասնակցեք այսինչի նման այսպիսի մի մեքենա էլ դուք կշահեք։ Սա արդեն ոչ միայն կորնթացիների վիճակն է, այլ մի քանի աստիճան ետ, դեպի հեթանոսություն՝ ոսկե հորթի ժամանակները։ Ի՞նչ ավետարանական խորություն կարելի սպասել այդ «շոուճշմ արտություններից»։ Բայց նրանք շատ ճկուն են. բավականին լավ մշակված ձևեր ուեն։ Երբ արգելվում են արևմուտքում« անմիջապես տեղափոխվում են Հայաստան ու սկսում իրենց քարոզչական գործունեությունը։ «Կենաց խոսք», «Նոր սերունդ» և այսօրինակ անվանումներով հանդես են գալիս խարիզմատները։ 1988 թ. Ռիգայի հոգեգալստականների եկեղեցում սկսեցին ներմուծվել ժամանակակից նորամուծություններ՝ վերածելով նրանց ժողով-համայնքները արդի շոուների։ Որոշ ղեկավարների կողմից այն չընդունվեց և նորարարները վտարվեցին եկեղեցուց։ Այդ վտարվածները միանալով՝ կազմակերպեցին մի նոր հոգեգալստական շարժում՝ «Նոր սերունդ» անունով և, ինչպես միշտ լինում է նման դեպքերում, նրանք սկսեցին տարածվել հարևան երկրներում։ Այդ վտարանդի «հիպիները» հասան նաև Հայաստան և ցայսօր հանդես են գալիս այդ նույն՝ «Նոր սերունդ» անունով։ Խարիզմատների այդ կղզյակները, որոնք տարածվում են Հայաստանի շրջաններում, խաչակիրների հայրենիքից դուրս քշված խաչակիրների համար ապաստարաններ են մեզանում, ուր նրանք գալիս են «հյուրախաղերի»։ Վարձելով դահլիճներ, կինոթատրոններ, սպորտ դահլիճներ, այսօրվա ծանր սոցիալական պայմանները հաշվի առնելով, նրանք գովազդային և այլ ճանապարհներով մարդկանց հրավիրում են իրենց ներկայացումներին, ուր կամ գիրք բաժանելու կամ բժշկություննր անելու խոստումներ են տրվում։ Քարոզիչ հյուրը կամ հյուրերը, որպես կանոն, «ալելուիա» և «օրհնենք Տիրոջը» դարձվածքները մանտրաների նման անընդհատ կրկնելով՝ հարց են տալիս հանդիսականներին, թե՝ ուզում են արդյոք բժշկվել։ Բուժվել ցանկացող հիվանդներին հրավիրելով բեմ՝ շամանական և զանազան հեթանոսական շարժումներով, գոռում-գոչյուններով «բուժում են» նրանց, այն էլ այնպիսի եռանդով, որ կաշպիրովսկիներն ու չումակները կնախանձեին։ Այդ շոկոթերապիան, ազդելով հիվանդների վրա, նրանց լեզուների պարգև է տալիս, նրանք ընկնելով թավալվում են «հոգուց, բռնված ու դառնում… «Նոր Սերունդ»։ Այս է այդ նոր սերունդի աստվածաբանությունը, որն արգելված է զարգացած երկրներում, որպես քաղաքացիների առողջությանը վնաս հասցնող ամբողջատիրական՝ ինչ որ տեղ նաև հեթանոսական շարժում, քողարկված քրիստոնեության անվամբ: Հոգեգալստական շարժումը, «Կյանքի խոսք եկեղեցին» գիտակցելով, որ լեզվախոսությունը ապագա չունի, վերջերս սկսել է քարոզել նաև այլ շնորհների անհրաժեշտությունը, որոնցից առանձնացնում են բժշկությունը, դևեր հանելը։Ս. Գիրքը դեմ չէ նման շնորհների գոյության, այլ դեմ է դրանց պարտադիր լինելու քարոզությանը։ Հայ Եկեղեցու հիմնադրումն ու հայոց դարձի պատմությունը հիմնված է հենց այդպիսի հրաշագործությունների վրա (Տրդատ թագավորի բժշկության պատմությունը)։ Բայց Հայ Եկեղեցին երբեք չի հպարտացել դրանով, գտնելով, որ այդ ամենը Աստծու շնորհն է, և փառքը Աստծունն է և ոչ թե՝ մարդուն։ Հայ Եկեղեցին գերադասել է գործ անել, քան թե՝ չարած բանի համար աղմուկ հանել։ Մեր հոգեգալստականները և «Կյանքի խոսք եկեղեցին» այդպես չեն մտածում, հպարտանում են այդ շնորհների առատությամբ։ «Հյուրախաղերի» եկած «բժիշկները» դևեր են հանում այդ ժողովի մասնակիցների միջից։ Իսկ շոու-բժշկությունները շատ չեն տարբերվում հեռուստատեսային շատ հայտնի Կաշպիրովսկի-Չումակ անաստվածների բժշկումներից։ Իհարկե, սա չի նշանակում, որ այսօր Աստված բժշկություններ չի անում, հրաշքներ չի գործում։ Ընդհակառակը, պետք է թողնել միայն, որ Աստված գործի, ու ոչ թե մենք՝ մեր ուզածով ու պատվերներով։
Մեզանում հոգեգալստականները և «Կյանքի խոսք եկեղեցին» առանձնանում են երկու հատկանշական գծով.
Ա. զենք չվերցնելու պարտադիր պայմանը, և
Բ. ընտանիքների բազմազավակությունը։
Առաջինը հիմնավորում են «մի սպանիր» պատվերով, իսկ երկրորդը՝ Ա Տիմ. 2:15 համարով, ուր Պողոս առաքյալը ասում է, «Բայց նա (կինը) պիտի փրկվի որդեծնությամբ, եթե պարկեշտությամբ մնան հավատքի, սիրո և սրբության մեջ»։ Այստեղ էլ, հատվածը դիտարկելով առանձին, կարելի է եզրակացնել, որ կինը պիտի փրկվի միայն որդեծնությամբ։ Բայց եթե համեմատենք Ա Կորնթ. 7:25 համարի հետ, կտեսնենք, որ այնտեղ Պողոսը հակառակն է ասում։ Ուրեմն, այստեղ միայն երեխա ծնելու մասին չէ խոսքը, այլ այն, որ կինը ընտանիքում մնալով հավատքի, սիրո ու սրբության մեջ՝ «կապահովի» իր փրկությունը։ Մյուս կողմից, ինչպես տեսնում ենք, այս համարի առաջին մասում Պողոսն օգտագործում է եզակի թիվը՝ «նա պիտի փրկվի…», իսկ երկրորդ մասում օգտագործում է հոգնակին՝ «եթե մնան…»։ Այսինքն, եզակի թիվը ցույց է տալիս, որ «նա»-ն նախորդ 9-14 համարների «կնոջն» է վերաբերում, իսկ հոգնակին՝ բոլոր կանանց։ Իսկ 9-14 համարներում Պողոսը խոսում է ընդհանրապես կնոջ դերի մասին եկեղեցում, ակնարկում է Ծննդ. 3:15 մարգարեությունը, Եվայի մեղանչումը և այդ անեծքից փրկվելու խոստումը, ու հրահանգում, որ կինը եկեղեցում սովորեցնելու փոխարեն, թող իր ընտանիքում հավատով, սիրով ու սրբությամբ ապրի, որպեսզի «ապահովի» իր փրկությունը։ Հետևաբար չի կարելի պնդել, թե այստեղից հետևում է, որ կնոջ փրկության միակ ճանապարհը որդեծնության մեջ է։ Իսկ «զենքի» և «երդումի» մասին հոգեգալստականների և «Կյանքի խոսք եկեղեցու» մոտեցումը դարձյալ սուրբգրային չէ, քանի որ երբ զինվորը երդվում է ծառայել «վասն հայրենյաց», դրանով չի խախտում Աստծու պատվերը, ընդհակառակը՝ կատարում է այն։ Լեռան քարոզից երդման օրինակները այս դեպքի համար չեն, քանի որ զինվորական երդումը դա զինվորի վկայությունն է, որ ինքը խոստանում է իր վրա դրած պարտականությունները կատարել՝ հնազանդ գտնվելով պետության օրենքներին և սահմանադրությանը։ Ի վերջո քրիստոնեական սերը վերացական հասկացողություն չի, այլ իրական է։ Եվ եթե մենք սիրում ենք մեր մտերիմներին, հարազատներին, ապա պարտավոր ենք նրանց պաշտպանել։ Փարիսեցիություն է, երբ այսօրվա շատ աղանդավորներ քարոզում են սիրել «թշնամուն»՝ բայց «չսիրել» իրենց իսկ ժողովրդին, իրենց իսկ ընտանիքը։ Ոչ մեկը չի կարող սիրել «թշնամուն», եթե չի սիրում իր ընտանիքը, ժողովրդին, հայրենիքը։ Դրա համար էլ ուղղափառ եկեղեցիներում «վասն հայրենեաց և վասն հաւատոյ» զոհված զինվորներին միանգամից դասում են սրբերի շարքին, քանի որ իրենց արյունն են թափել։ Իսկ փափուկ բազմոցներում՝ տանը նստած դատապարտել նրանց, իհարկե կարող է ամեն մեկը։ Իսկ ինչ վերաբերում է Հովհաննես Մկրտչի զինվորներին տված պատվերին («Ոչ ոքի մի՜ նեղեք, մի՜ զրպարտեք», /Ղուկ. 3:14/), ապա դրանով Մկրտիչը չարգելեց զենք վերցնելն ու զինվորական ծառայությունը, այլ դատապարտեց դրա՝ ի չարի կիրառումը։
