ԱՊԱՇԽԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՍՏ ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԻ

Սկսած Դ դարից, երբ քրիստոնյաների նկատմամբ հալածանքներն ավարտվեցին, հրապարակային ապաշխարանքի կարգն իր տեղը աստիճանաբար զիջեց առանձնական խոստովանությանը (որոշ համայնքներում հրապարակային ձեւը կիրառվեց մինչեւ Է-Թ դարերը): Ավելի ուշ շրջանում խոստովանության առանձնական եւ հրապարակային ձեւերն սկսեցին փոխարինել կամ լրացնել մեկը մյուսին: Հրապարակային ապաշխարությունը, չնայած իր դրական ազդեցությանը, որոշակի վտանգ էր ներկայացնում: Ողջ համայնքի ներկայությամբ բացահայտ խոստովանումը կարող էր մեղքի սերմեր գցել մյուս հավատացյալների հոգում: Լսելով գործված մեղքերի մասին` մյուսները հաճախ իրենց առավել կատարյալ էին համարում, ինչն էլ հանգեցնում էր գոռոզամտության ու հպարտության: Բացի այդ` բազմաթիվ քրիստոնյաներ, երկյուղելով շրջապատի քննադատությունից, հանդիմանանքից ու ատելությունից, հաճախ թաքցնում էին իրենց գործած ծանր մեղքերը:

Կ. Պոլսի պատրիարք Նեկտարիոսը շեշտում էր, որ հրապարակային ապաշխարությունը չպետք է պարտադրվի, այլ այն պետք է իրականացվի հավատացյալի կամքով ու խղճի թելադրանքով: Ուստի ապաշխարության հրապարակային կարգն իր տեղը հետզհետե զիջում է անհատական խոստովանությանը:

692 թ. գումարված Կ. Պոլսի Գ տիեզերական ժողովի 102-րդ կանոնը եւս սահմանում էր ապաշխարության կարգը: Տարբեր ժամանակաշրջանում եկեղեցական տարբեր ժողովներ սահմանել ու հաստատել են ապաշխարության արարողակարգին վերաբերող կանոններ: Արդեն Թ դարավերջին հրապարակային խոստովանությունը գրեթե ամենուր փոխարինվեց անհատական ապաշխարությամբ:

Տերտուղիանոսն ապաշխարության մասին ասում է. «Ո՜վ մեղսագործ, հույսդ դիր ապաշխարության վրա, կառչի՛ր դրան, ինչպես նավաբեկյալը` փրկարար լաստից: Այն քեզ դուրս կբերի մեղքերի անդունդից եւ կհասցնի աստվածային ողորմածության նավահանգիստը…» («О покоянии. Богословские труды» сб. 26, Москва, 1985, ц. 226):

Ըստ եկեղեցական հայրերի` ապաշխարությունը պետք է տարբերել խոստովանությունից. առանց անկեղծ զղջման ու խոստովանանքի ապաշխարությունն արժեզրկվում է: Ինոկենտիոսը գրում է. «Ապաշխարությունն ու խոստովանությունը նույն կերպ չպետք է հասկանալ. ապաշխարությունը մի բան է, խոստովանությունը` մեկ այլ… Անհրաժեշտ է մեղքերը մշտապես խոստովանել Աստծո առջեւ. ապաշխարությունն ու անկեղծ զղջումը մարդուն մոտեցնում են երկնային արքայությանը եւ Սուրբ Հոգուն, իսկ խոստովանությունն առանց զղջման եւ ապաշխարանքի բնավ օգուտ չի բերում մարդուն, այլ ձեւական ու կեղծ խոստովանանքը կործանում է նրան` դարձնելով առավել մեղսագործ»:

Քրիստոնեության վաղ շրջանից սկսյալ` հավատացյալները մեղքերը խոստովանում էին օծյալ հոգեւորականին, որը լսում էր նրանց, խորհուրդներ տալիս, աստվածահաճ ուղի մատնանշում եւ արձակում մեղքերից: Կղեմես Հռոմեացին առանձնական ապաշխարության մասին գրում է. «Եթե մարդու սրտում թաքնված է նախանձ, անազնվություն կամ այլ չարիք, սեփական հոգու փրկության մասին մտահոգվողը չպետք է երկյուղի դրանք խոստովանել հոգեւորականին, քանզի նա Աստծո փրկարար խոսքի եւ կենարար աղոթքի միջոցով կբժշկի» («О покоянии. Богословские труды» сб. 26, ц. 228): Կորնթացիներին ուղղված Բ թղթի իր մեկնության մեջ նա ասում է. «Քանի դեռ այս աշխարհում ենք, պետք է զղջանք ողջ սրտով եւ հրաժարվենք մեղքերից, որոնք մարմնով գործեցինք… քանզի այս աշխարհից հեռանալուց հետո չենք կարող ո՛չ խոստովանել, ո՛չ ապաշխարել» (Հ. Թերճիմանյան, նշվ. աշխ., էջ 24):

Անկյուրիայի 314 թ. եկեղեցական ժողովի 5-րդ կանոնը վերաբերում էր Ապաշխարության խորհուրդը կատարող հոգեւորականներին, որոնք մեղքերին թողություն տալու իրենց իրավունքն ու իշխանությունը ժառանգել էին առաքյալներից: Ըստ եկեղեցական հայրերի` խոստովանահայրը պետք է օժտված լիներ որոշակի արժանիքներով` առաքինությամբ, հեզությամբ, պարկեշտությամբ, խոհեմությամբ, գաղտնապահությամբ («Писания отцов и учителей
Церкви», т. 1, Москва, 1863, с. 140): Այս մասին Որոգինեսը գրում է. «Զգո՛ւյշ եղիր եւ քո անօրինությունները խոստովանելու համար ջանա գտնել այնպիսի մեկին, ով գիտե հիվանդների հետ հիվանդ լինել, սգացողների հետ արտասվել եւ կարեկից ու ցավակից լինել»:

Զ դարավերջին ձեւաւորվեց առանձնական ապաշխարության արարողակարգը, եւ այս գործում մեծ դերակատարում ունեցավ Հովհան Անապատականը (596 թ.): Վերջինիս անունով հայտնի է «Նոմոկանոնը»: Այս շրջանում համակարգվում է ապաշխարության արարողակարգը, հաստատվում՝ զղջման ու թողության աղոթքների հաջորդականությունը:

Հովհան Ճգնակյացն իր մշակած ծիսակարգում անդրադառնում էր նաեւ նախաապաշխարական աղոթքներին, հոգեւորականի առջեւ մեղքերի խոստովանության կարգին, հովվական խորհուրդներին եւ թողության աղոթքներին: Սակայն նրա մշակած ծիսակարգը բովանդակությամբ չափազանց ընդարձակ էր եւ ոչ բոլոր եկեղեցիներում էր կիրառվում: Հիմք ընդունելով «Նոմոկանոնը»` եկեղեցական հայրերը տարբեր վայրերում մշակեցին ապաշխարությանը վերաբերող կանոններ, որոնք կրում էին նաեւ տեղական ավանդույթների, սովորույթների, ծիսական համակարգի ազդեցությունը: Վերոնշյալ կանոնների մեջ առավել հայտնի է Ը դարում մշակված ու գործածված «Ապաշխարության կանոն»-ը, որի հեղինակն է Կ. Պոլսի Ստուդիտյան վանքի վանահայր Թեոդոր Ստուդիտը: Այս կանոնադրության մեջ մանրակրկիտ մշակվել էին Ապաշխարության խորհուրդի բաղկացուցիչ տարրերը: Անհատական ապաշխարության մեջ կարեւորվում էր հոգեւորականի ու հավատացյալի միջեւ փոխադարձ վստահությունը. հավատացյալը պետք է լիովին վստահ լիներ, որ հոգեւորականը բացարձակ գաղտնի կպահեր իր խոստովանությունը: Այդ իսկ պատճառով քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիներում մշակվում եւ սահմանվում են այս խնդրին վերաբերող կանոններ, որոնցով կարգալույծ էին արվում հավատացյալի խոստովանությունը հրապարակող հոգեւորականները: Անհատական խոստովանությունն ուներ դաստիարակչական եւ հոգեբանական դրական ազդակներ ու տարրեր, ամրապնդում էր հավատացյալ-հոգեւորական-Եկեղեցի կապը:

Ե-Թ դարերում Կաթոլիկ Եկեղեցում առավելապես կիրառվում էր առանձնական ապաշխարությունը, որն ամբողջական ու համակարգված է դառնում իր ծիսական կարեւորագույն տարրերով եւ աստվածաբանական դրույթներով: Կաթոլիկ Եկեղեցում մինչ օրս առավել տարածված է առանձնական ապաշխարությունը:

Հայ Եկեղեցու հայրերն ու հոգեւորականներն ի սկզբանե մեծ ուշադրություն են դարձրել սուրբ Պատարագի եւ խորհուրդների կատարմանը, արարողակարգին: Ապաշխարության խորհուրդով առավել ակնհայտ են դրսեւորվում քրիստոնեական մարդասիրությունը, ներողամտությունն ու ողորմածությունը, ավելին` այս խորհուրդն ունի նաեւ հոգեբանական, բարոյադաստիարակչական բնույթ, ուստի մեր Եկեղեցու հայրերը մեծ կարեւորություն են տվել Ապաշխարության խորհուրդի ծիսակարգի մշակմանը: Այդ են վկայում արդեն Դ դարում շարադրված ապաշխարական աղոթքներն ու շարականները: Իսկ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» հանճարեղ երկը նկարագրում է անկյալ մարդու տառապանքը, հոգեվիճակը, տվայտանքը, զղջումը, աղաչանքներն ու աղոթքները, զղջումը, Աստծո հետ հաշտվելու հույսը: Վաղ շրջանում Հայ Եկեղեցում եւս կիրառվել են խոստովանության հրապարակային եւ առանձնական կարգերը: Անհատական ապաշխարության ժամանակ հավատացյալն իր մեղքերն առանձնաբար խոստովանում էր հոգեւորականին: Դվինի Բ եկեղեցական ժողովի (554թ.) ԺԹ կանոնի համաձայն` կարգալույծ էր հռչակվում այն քահանան, որն իրեն գաղտնի խոստովանած մեղքերը հայտնում էր. «Եթէ ոք ի քահանայից յայտնեսցէ երբէք զբանս ապաշխարութեան ապաշխարողացն, նզովիւք լուծցի, եւ ամեն իրաւունք ջնջեսցի ի քահանայական ժառանգութենէ» («Կանոնագիրք Հայոց», հ. Ա, Երեւան, 1964, էջ 240): Իսկ նույն ժողովի ԺԸ կանոնն արգելում է քահանաներին վարձ վերցնել խոստովանողից: Նման բազմաթիվ կանոններ են մշակել Հայ Եկեղեցու հայրերը, որոնք ջանացել են պահպանել քրիստոնեական բարոյական արժեքները:

Հետագայում մեր Եկեղեցում անհատական կամ առանձնական խոստովանությունը փոխարինվել է հրապարակային կամ հավաքական խոստովանությամբ: Հրապարակային խոստովանության ձեւ է Հայ Եկեղեցում պատարագիչ եկեղեցականի` սբ Պատարագից առաջ` նախքան խորան բարձրանալը, ներկաներից հրապարակավ թողություն խնդրելը. «Խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ եւ առաջի ձեր, հա՛րք եւ եղբա՛րք, զամենայն մեղս, զոր գործեալ եմ…» («Ժամագիրք»):

Հայ Եկեղեցու վարդապետության համաձայն` խոստովանությունը կատարվում է Եկեղեցում` խոստովանահոր ներկայությամբ: Միայն ձեռնադրված հոգեւորականն իրավունք ունի մեղքերն արձակելու: Նախքան Հաղորդությունը` հավատացյալները ծնկի են գալիս քահանայի առջեւ, եւ վերջինս ընթերցում է «Ժամագրքի» սկզբի «մեղաների» շարքը, որն սկսվում է «Մեղայ ամենասուրբ Երրորդութեան» աղոթքով: Հավատացյալները յուրաքանչյուր բաժնի ավարտին «մեղայ Աստուծոյ» խոսքերն են կրկնում: Քահանան ի պատասխան ասում է. «Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ»: Ապա ընթերցվում են Ապաշխարության սաղմոսները: Քահանան աղոթում է, որ Աստված լսի մեղավորի աղաչանքն ու խոստովանությունը` դարձնելով
նրան Սուրբ Հոգու տաճար: Ապա ընթերցում է Եսայի մարգարեից Ա 16-20, Եզեկիել մարգարեից` ԺԸ 21-23, Եփեսացիների թղթից` Զ 10-24 համարները, եւ «Անառակ որդու» առակը (Ղուկ. ԺԵ 11-32), որից հետո արեւմուտք դառնալով` երեք անգամ արտասանում է «Հրաժարիմքը»: Այնուհետեւ բոլորը շրջվում են դեպի արեւելք եւ ասում «Հաւատամքը»: Այդ ամենից հետո միայն ապաշխարողը` մաքրված եւ թողություն ստացած, պատրաստվում է հաղորդություն ստանալու: Հայ Եկեղեցին չորեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերը, որոնք պահոց են, համարում է ապաշխարության օրեր. Մեծ պահքը նաեւ ապաշխարության շրջան է: Նախկինում Հայ Եկեղեցին ունեցել է ապաշխարության հատուկ օր` Ավագ հինգշաբթի, երբ կատարվել է «Կարգ ապաշխարողաց» ժամերգությունը, ապա` սուրբ Պատարագ: