Շատերի պես, ես էլ լսեցի Մարիա Կարապետյանի ելույթը…
Ամենաբավական տրամադրվածությամբ՝ տպավորությունս այնպիսին էր, որ հայ ժողովուրդը երբևէ չի ունեցել ո՛չ պետություն ու ո՛չ էլ Պետականություն, և ինչ որ ունի, ձեռք է բերել նախընթաց մի քանի տարիների ընթացքում: Իհարկե, այդպես էլ անընկալելի մնաց՝ եկեղեցու գաղափա՞րն է առաջացել պետության բացակայության պայմաններում, Եկեղեցի՞ն, թե՞ հաստատությունը: Բայց հստակ էր, որ գաղափարների ու ինստիտուտների միօրինականացման միտում կար և որ Եկեղեցին միտված է ընդդիմանալու պետությունը. երևի այս դեպքում պետք է հասկանալ իշխանությանը: Թե ով և ինչպես է ընդդիմացել պետական մարմինների գերակայությանը, դժվար է ասել, բայց իբրև անուղղակի փաստարկ վկայակոչվում էր հատված Վեհափառ Հայրապետի «Զատկական» անդրադարձից:
Համաժամանակ՝ օրինակներով և ընդգծված հարգանքով դիտարկում կար, որ թեպետև եկեղեցին՝ ինքը, կարիք ունի փոխակերպվելու, մինչդեռ զբաղված է քաղաքականությամբ: Եվ որ եթե հարկ կա համագործակցելու հայրենի իշխանությունների հետ, ապա բացառապես հոգևոր, զորօրինակ՝ մատաղի փոխակերպման (որտեղ, եթե՛ ճիշտ եմ ընկալել, խնդիր չեմ տեսնում), հարկային դաշտի և այսօրինակ պարագաներում: Ինչից եզրահանգելի է, որ շփման այլ եզր չի կարող գոյություն ունենալ, քանի որ մտահոգություն առաջ բերող այլ հարցերը պատկանում են քաղաքական դաշտին, հետևապես եկեղեցուն չեն վերաբերում: Ուրիշ խոսքով՝ եկեղեցին հավատացյալների հետ գործ ունի այնքանով, որքանով… Իսկ ու՞ր մնաց բարոյական դաշտը, որ եկեղեցու բուն առաքելության ծիրում է: Նման հավակնություն, «իրավունքով», եկեղեցի՛ն կարող էր առաջ բերել, բայց երբևէ չի անդրադարձել, պարզ պատճառով, որովհետև, անհեթեթ կլիներ: Եթե հարցը սկզբունքային դաշտում է, ապա առնվազն զարմանալի է, ինչպես է, որ մինչև հիմա, միևնույն սկզբունքով, ընտանիքներին, որովհետև ընտանիքը ևս հաստատություն է և այլ հաստատություններին չի արգելում զբաղվել քաղաքականությամբ: Հետաքրքրական է նաև, թե ինչ ասել է՝ քաղաքականություն: Որովհետև վաղուց ի վեր մենք՝ ամենքս, աշխարհաքաղաքականության մաս ենք: Եթե բանը հասել է օրինակներին, ապա՝ Քրիստոսի առաքելությունն ինչպիսի՞ն էր. հոգևոր, աշխարհիկ, մշակութային, համամարդկային, քաղաքական, սոցիալական… Քանի որ Քրիստոսին մեղադրելու դրդապատճառները ևս քաղաքական էին:
Երբ Հովհան Օձնեեցի հայրապետը, ազգային դիմագիծը պահպանելուն ընդառաջ, հրավիրում էր 726 թ. Մանազկերտի ժողովը, նույնկերպ Ներսես Մեծը՝ դեռևս 356թ. Աշտիշատի ժողովը, հեթանոսական նախապաշարումներից ձերբազատվելու և ժողովրդին քաղաքակրթելու նպատակով, ելակետային նախադրյալներն ինչպիսի՞ն էին. Պետականության բացակայությու՞նը, հոգևորի վերարթնացու՞մը, թե՞ քաղաքական հավակնությունները (էլ չեմ ասում, որ սոցիալական ինստիտուտն, ինքնին, եկեղեցու ծնունդ է): Մ. Խորենացին հայ պատմագրության սկզբնավորմամբ, Հովհաննես Սարկավագը՝ գիտության մեջ, Մխ. Հերացին ու Ամիրդովլաթ Ամասիացին՝ բժշկագիտական ասպարեզում, Շնորհալի հայրապետը՝ հավասարապես հոգևոր և աշխարհիկ բնույթի գրականության ջատագովությամբ, Ան. Շիրակացու, Հ. Պլուզի, Տաթևի ու Որոտնավանքի և այլ գիտաուսումնական հաստատությունների, հոգևոր, աշխարհիկ ու մշակութային դրսևորումները ո՞ր ելակետից են բխում և ինչ մեկնակետում են տեղավորվում… Նարեկացին, Ներսես Աշտարակեցին ու Մոմիկը ազգային, կրոնական թե՞ եկեղեցական գործիչներ են: Ո՞վ կարող է տարանջատել վերոբերյալների հսկա փաղանգը: Եվ եթե, Աստված մի արասցե, եկեղեցին տեղի տա, վաղը դատափետվելու է հենց դրա համար:
Հայ եկեղեցին ու ժողովուրդը երբևէ չեն կարող գոյակցել իրարից զատ-զատ: Համաձայն եկեղեցական պատմագրության՝ անհնար է տարանջատել ազգայինն ու կրոնա-եկեղեցականը միմյանցից՝ առանց վնասելու դրանց ամբողջությանը: Որովհետև, բաժանումը կոչնչացնի երկուսն էլ: Եվ ուրեմն՝ վերևից , ճնշելով կամ որևէ այլ եղանակով անկարելի է լինելու հասարակություն ձևավորել, որովհետև այսկերպ սեփական ազգային ընտանիքում արմատավորվելու է անհանդուրժողականությունը, իսկ հարկ եղած դեպքում՝ քանակական առավելության և համընդհանուր բնության մեջ, անհրաժեշտաբար ծնվելու է մեկ այլ ՝ ավելի փոքր լույս, որն էլ ընդլայնվելու է և առաջնորդելու է հանուրին: Այս դեպքում, ու՞ր մնաց նպատակը:
Այն, որ Եկեղեցին պետականության բացակայության պայմաններում ստանձնել է պետության գործառույթները, ոչ ոք չի ժխտում, որովհետև ժխտել այդ իրողությունը, նշանակում է ուրանալ սրբությունը, բայց, ինչպես եզրահանգելի էր ելույթից, հիմա, որ հայ ժողովուրդը վերջապես, պետություն ու Պետականություն ունի, (ոչինչ որ ոչ մի կերպ չի երևում, ո՛չ պետության քաղաքական ուղեծիրը, ո՛չ էլ Պետականության տեսլականը. Իսկ այն, ինչ երևում է՝ հաճախ զարհուրեցնող է), առաջարկվում է բավարարվել անցյալից շնորհակալություն հայտնելով և առաջ ընթանալ: Ոչինչ, որ ազգային մտախառնվածքի, հայ ժողովրդի հավաքական՝ հայրենիքի գիտակցության սկզբնավորողը ևս եկեղեցին է… Իսկ առաջ ընթանալը, այլ խոսքով՝ նշանակելու է, որ վաղն էլ, դիցուք՝ ընտանիքի հաստատության վերաբերյալ մեր պատկերացումները պետք է փոխակերպվեն, հետո հարցը կարող է տեղափոխվել մեկ այլ, ասենք՝ Հաղորդության սուրբ խորհրդի անդաստան: Եվ այն, որ պետությունը չի զբաղվում զուտ քաղաքական հարցերով և առնչվել է ուզում հոգևոր դաշտին, ասել է թե՝ իրավունքով և բնական է, իսկ Եկեղեցին պետք է զբաղվի գեթ հոգևոր խնդիրներով: Այսինքն՝ եկեղեցին, բուն իմաստով անելիք ունի միայն, երբ կորսված է Պետականությու՞նը: Իսկ եղածը պահպանման երաշխավորությունը, ո՞ր հաստատությունն է հանձն առել: Հետաքրքրական է հավասարապես՝ ի՞նչ է ընկալվում «հոգևոր» բնորոշման տակ… Չարմանալի չպիտի նկատեմ, եթե մեկի-մյուսի ընկալումով, հոգևոր հարցը ծրարվում է «կնունքի, պսակի ու թաղման» շրջագծում: Իսկ մատաղ ասելով հասկացվում է լոկ աղօրհնեքն ու կենդանու մորթը… Ի դեպ՝ պարադոքսալ զուգադիպությամբ, մեր բազմաճյուղ ձեռքբերումների ու ժառանգության զգալի մասը, որոնցով բարձրագլուխ ենք ամենքս, հենց պետության ու Պետականության բացակայության պայմաններում են եղել:
Պետական կառույցը ներկայացնող(ներ)ի այսօրինակ դիրքորոշումը, ամենայն հարգանքով, բայցև լավագույնս վկայում և վերհանում է, Եկեղեցու առաքելության նկատմամբ տարրական չիմացությունը կամ ընկալման բացակայությունը:
Եկեղեցու առաքելությունը, առհասարակ, համամարդկային է, ուրիշ խոսքով՝ եկեղեցին Աստծո ընտանիքն է, թեև մեզանում մշտապես նշանավորվել է ո՛չ թե կրոնական ազատությունը, այլ՝ ազգային կրոնը: Եկեղեցու իրավասությունը գալիս է Քրիստոսից: Եկեղեցու միությունը տարբերվում է մյուս հաստատություններից ոչ միայն իր գոյությամբ, այլև գործունեությամբ, որպես մարդու կյանքի խորհրդավոր նախահիմք: Խորհրդաբանորեն, այն ազգային ընտանիք է, որտեղ յուրաքանչյուրն ունի իր գործառույթը: Կրոնը, ընտանիքը, կրթությունը, գիտությունն ու առողջապահությունը հոգևոր ինստիտուտի անբաժանելի մասն են: Որով եկեղեցին ոչ միայն չի շեղվում իր առաքելությունից, այլև գործնականում հատկորոշում է իր հավատարմությունը ստանձնած առաքելությանը:
Ուստիև Պետությունն ու Եկեղեցին, ինչպես առանձին-առանձին, այնպես էլ միասնական օրակարգով պետք է աջակցեն ու կանխեն աննպաստավոր փոփոխություններն ու վերահաս վտանգները: Որովհետև, եթե սովորաբար պետական գերատեսչությունների կողմից իրականացվող աշխատանքների կիզակետը հանրային բարիքն է, ապա եկեղեցական կյանքի անբաժանելի մասն է, մի կողմից՝ բարոյական բարիքը, իսկ մյուս կողմից՝ սերը մերձավորի նկատմամբ: Առավել հստակ՝ սերը և սիրո արտահայտությունը գործնականում եկեղեցու աշխարհայացքի և աստվածաբանության անբաժանելի մասն են: Պետության ու Եկեղեցու՝ միասնական օրակարգով համագործակցության սահմանը բավականին լայն է… Թեև ժամանակակից աշխարհում պետությանն առավելաբար ներհատուկ է աշխարհիկ բնույթն ու բովանդակությունը, այդուհանդերձ, որպես կանոն, պետությունն ընդունում է, որ երկրային բարգավաճումն անկարելի է իրականացնել առանց բարոյական ու հոգևոր հատկորոշիչների ու որակների: Հետևաբար, Եկեղեցու և պետության առաջնահերթություններն ու գործողությունները համընկնում են ոչ միայն զուտ երկրային կամ ֆիզիկական օգտակարության տեսանկյունից, այլև՝ Քրիստոսին իբրև գլուխ ունեցող Եկեղեցու փրկարար առաքելության իրականացման ճանապարհին: Միանգամայն հստակ է, որ աշխարհի և մարդու փրկության ծառայությունը չի կարող սահմանափակվել միայն ազգային կամ կրոնական սահմաններով… հերթական վկայությունը՝ Վռամշապուհ արքայի և Սահակ Պարթևի գործուն մասնակցությամբ, Մեսրոպ Մաշտոցի երևան գալը (հիմա, թող մեկնաբանվի «Գրերի գյուտի» ի հայտ գալը, ավելիով ո՞ր համածիրում է. ազգային, հոգևոր, թե՞ քաղաքական): Հետևապես, եկեղեցին և պետությունը պետք է սերտորեն համագործակցեն ապահովելու և երաշխավորելու հանրային բարիքը: Պետությունն ու Եկեղեցին ունեն աշխատանքային այլ աղերսներ ու ընդհանրություններ ևս: Սակայն ոչ մի դեպքում չպետք է մոռանալ, որ պետության նպատակը, նախևառաջ, մարդկանց երկրային բարեկեցությունն է, իսկ Եկեղեցու նպատակը՝ մարդկանց հավերժական փրկությունը:
ԻՍԱՀԱԿ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՊՈՂՈՍՅԱՆ
