Նոր եկեղեցական կազմակերպությունները, առավել ևս աղանդավորները քննադատում են եկեղեցին` ասելով, որ թեև ազգի ու հայրենիքի մասին ենք խոսում, սակայն Աստվածաշնչում «հայրենիք», «ազգ» հասկացությունները չկան, որովհետև Աստվածաշունչն ասում է, որ չպետք է խտրություն դնել հրեայի ու հեթանոսի միջև: Սկզբնական շրջանում քրիստոնյաները այդպես էլ ընդունում էին երկիրը, որովհետև նրանք փոքրաթիվ էին, և նրանց համար ազգության կամ հայրենիքի գաղափարը էական չէր, էականը քրիստոնյա լինելն էր: Սկզբնական շրջանում, մինչև քրիստոնեության պաշտոնական ընդունումը որևէ երկրում, բնավ կարևոր չէր քրիստոնյաների ազգային պատկանելությունը: Եթե Հունաստանում պետք է առաջնորդ ընտրվեր, ամենևին կարևոր չէր, որ առաջնորդը հույն լիներ, կարող էր նաև հայ լինել: Եկեղեցին վերազգային կերպարի մեջ էր, եկեղեցին մեկն էր: Եթե հայը գնում էր Անտիոք, Աթենք կամ Հռոմ և քրիստոնյա էր, ապա քրիստոնյա եկեղեցու կողմից ընդունվում էր, հաշվի չէր առնվում նրա ազգային պատկանելությունը: Գոյություն ուներ մեկ քրիստոնեական հավաքականություն, և այդ պատճառով քրիստոնեությունը սկզբնական շրջանում ազգային նկարագրից վեր էր:
Բայց այսպես չէր կարող պահպանվել ու մնալ: Երբ քրիստոնեությունը տարածվեց, ստեղծվեցին ազգային եկեղեցիները, որոնք ո՛չ արհեստականորեն, ո՛չ բռնությամբ առաջացան, ո՛չ էլ ինչ-որ քմահաճույքով: Երբ քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակվեց, բնականաբար ձևավորվեց հայ եկեղեցին, հայախոս եկեղեցին: Երբ Բյուզանդական կայսրության մեջ էլ քրիստոնեությունը պետականորեն ընդունվեց, այնտեղ էլ ձևավորվեց բյուզանդական եկեղեցին` հունախոս եկեղեցին, Հռոմում ձևավորվեց լատինախոս եկեղեցին: Ազգային եկեղեցիները այդպես ձևավորվեցին: Ճիշտ չէ այն կարծիքը, թե ազգային եկեղեցի հասկացությունը սխալ է, որովհետև ազգային եկեղեցիները ինքնաբերաբար են ծնվել, բնականոն զարգացման հետևանքով: Երբ գալիս ենք հայրենասիրության գաղափարին, ապա նշենք, որ ուղղափառ եկեղեցիները հայրենասիրությունը դրել են իրենց գործունեության հիմքում: Հայ եկեղեցին երբեք իր առջև նպատակ չի դրել ուրիշ եկեղեցու հպատակներին դարձնել հայ եկեղեցու անդամ: Մեր կողքին եզդիներ են ապրում, բայց մենք երբեք փորձ չենք արել նրանց դարձնելու հայ եկեղեցու անդամ:
Ազգային եկեղեցի լինել նշանակում է ծառայել սեփական ազգին, իմանալ նրա կանոնական տարածքը: Երբ ձևավորվեցին պետությունները, ձևավորվեցին ազգային լեզուն և մշակույթը, պետք է ձևավորվեր նաև ազգային եկեղեցին: Եվ այս իմաստով էլ ազգային եկեղեցիները ձևավորեցին հայրենասիրության գաղափարը, ինչ որ հատուկ էր բոլոր ուղղափառ եկեղեցիներին: Այդ հիմքը կարող ենք գտնել Հին Կտակարանում, որտեղ ամեն ազգ ունի իր երկիրը, և դա տրվում է Աստծո կողմից: Հրեաներին Ավետյաց երկիրը տրվում է Աստծո կողմից և տրվում է իբրև ժառանգություն: Դա Հին Կտակարանում շատ մեծ կարևորություն է ստանում, որովհետև այնտեղ կա այն հասկացողությունը, որ ժառանգությունը տրվում է Աստծո և ոչ թե մարդու կողմից: Հին Կտակարանում մի քանի էջ նվիրված է այն բանին, թե ինչպես պետք է ստանալ ժառանգությունը, ով պետք է ստանա, ով պետք է կտակի, այսինքն` ժառանգության բաշխումը և հաջորդականությունը հստակորեն տրված են, որովհետև ժառանգությունը երկրային հասկացություն չէ: Դրա համար ժառանգության իրավունքի ոտնահարման դեպքում լինում են արյունահեղություններ, պատերազմներ, որովհետև ժառանգությունը սրբազան հասկացություն է, և որևէ մեկն իրավունք չունի ոտնձգություն կատարելու դրա նկատմամբ: Ինչ վերաբերում է հայրենասիրությանը, ապա այս հասկացությունը պետք է հիմնված լինի ժառանգության հասկացության վրա: Երբ Տերը երևում է Աբրահամին, ասում է նրան. «Ելի´ր և գնա´ այն երկիրը, որը քեզ տալու եմ իբրև ժառանգություն»: Չի ասում իբրև հայրենիք, որի զգացողությունը դեռ գոյություն չուներ: «Եվ քո որդիները պիտի ժառանգեն այդ երկիրը»: Ժառանգության հարցն է, որ ստիպում է նաև զենքով պաշտպանել երկիրը, որը աստվածատուր է, աստվածաբանական հիմք ունի:
Հայկը թողեց Բաբելոնն ու եկավ այս երկիրը: Մովսես Խորենացին ասում է, թե Հայկը թողեց տաք երկիրն ու եկավ հյուսիս, մենք հյուսիսային ազգ ենք համարվում: Մենք քաղաքակրթության սահմանն էինք: Բելն ասում է Հայկին. «Արի´ տաք երկիրը, ապրի´ր»: Հայկը հրաժարվում է, որովհետև Հայկը պաշտում է մեկ աստծո, իսկ Բելը պաշտում է բազմաթիվ աստվածների և իրեն էլ աստված է համարում և ստիպում է պաշտել իրեն: Հայկը, թողնելով Բաբելոնը, գալիս է այս երկիրը` իր միակ Աստծո դավանությունը պաշտպանելու: Հայկը հեթանոս չէր, նա պաշտում էր Աբրահամի Աստծուն: Հայկը Աբրահամից շատ առաջ է եղել, եկավ, կռվեց Բելի դեմ, որ չերկրպագի նրան, հաղթեց, և այս երկիրն էլ նրա անունով կոչվեց Հայք: Բայց հետագայում նրա որդիները թուլացան իրենց հավատքի մեջ և սկսեցին բազմաթիվ հեթանոսական աստվածների պաշտել: Հեթանոս աստվածները հայերի կողմից չեն ստեղծվել: Հրեաների մեջ էլ օտարներից ազդվելու գայթակղությունը եղել է: Հայերն էլ ազդվել են հույներից ու պարսիկներից և սկսել են հեթանոս աստվածների պաշտել: Բայց հետաքրքիրն այն է, որ հայերը հայրենիքի գաղափարն ունեին դեռևս նախքան Քրիստոս: Սա ժառանգության գաղափարն է: Երբ Տրդատը վերադառնում է օտարությունից, ասվում է, թե նա վերադարձել է իր հայրական ժառանգություն: Այստեղ հայրենիքի և ժառանգության գաղափարը գալիս ու միանում են: Հայերի մեջ այս գաղափարը կար ավելի վաղ, քան ուրիշ ազգերի մեջ: Հույները դա ավելի ուշ հասկացան. երբ բյուզանդական կայսրությունը քանդվեց, հույները հասկացան, թե ինչ բան է հայրենիքը: Երբ քրիստոնեությունը մուտք է գործում Հայաստան, գալիս է արդեն պատրաստի հողի վրա: Պատմաբաններն ասում են, թե Տրդատը քրիստոնյա դարձավ քաղաքական շարժառիթներով: Բայց դա, մեր կարծիքով, սխալ միտք է: Գտնվելով Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև և հանդիսանալով նրանց համար կռվախնձոր` Տրդատը չէր կարող մի երրորդ ճանապարհ ընտրել` փոխանակ նրանցից մեկի հետ դաշնակցելու: Երկուսն էլ հալածում էին քրիստոնյաներին, իսկ Տրդատը ընդունում է քրիստոնեությու՞նը:
Ինչու՞ Գրիգոր Լուսավորիչը հայերին քրիստոնյա դարձրեց: Որովհետև նա գտավ բանալին, այն, որ հայերն ունեին հայրենիքի գաղափարը: Եվ նա բերեց նրանց Հայկի հավատքին` ի ցույց դնելով Հայկի անցած ճանապարհը: Նա այս ձևով ներկայացրեց քրիստոնեությունը: Եվ Տրդատը համոզված ու նվիրված քրիստոնյա դարձավ: Նա Արարատից քարեր բերեց և Էջմիածինը կառուցեց: Սա հավատքի ապացույցն է: Ինչպե՞ս կարող էր Տրդատը, մոլի քրիստոնեհալած լինելով հանդերձ, դառնալ նախանձախնդիր քրիստոնյա, եթե քրիստոնեության ճշմարտությանը չհավատար և այդ հավատքի ճշմարտացիությունը չշաղախեր հայրենասիրությամբ` հասկանալով, որ այս հավատքն իրենց ժառանգությունն է, որից իրենք հեռացել են, և պետք է վերադառնալ դրան: Մեր պատմաբաններն այսօր այս իրողությունը մեկնաբանում են պարզունակ ձևով` Տրդատի կրոնափոխությունը կապելով Հռիփսիմեին սիրահարվելու հետ: Հավատափոխության պատճառը Հայկի հավատքն էր: Ժողովուրդը հասկացավ, որ հեռացել է Հայկի հավատքից և վերադարձավ դրան: Եվ դարձը դրա համար շատ հեշտ եղավ:
Բյուզանդական կայսրության մեջ Կոստանդիանոսը մինչև իր մահը քրիստոնյա չդարձավ, միայն մահվան մահճում նա ընդունեց քրիստոնեությունը, որպեսզի փրկվեր, և նրան ներվեին իր մեղքերը: Դրանից հետո 361-ին եկավ Հուլիանոս Ուրացողը, որը ցանկացավ հեթանոսությունը վերականգնել, սակայն ճակատամարտում զոհվեց` ասելով. «Գալիլիացի՛, դու հաղթեցիր»: 370-ին հեթանոսությունը արգելվեց, մինչդեռ երկար ժամանակ շարունակում էր գոյություն ունենալ: Մինչև Ներսես Շնորհալի արևորդիների աղանդը կար, որ, սակայն, փոքրամասնություն էր կազմում, բայց Շնորհալին կարողացավ նրանց քրիստոնեացնել առանց բռնության, իր գեղեցիկ շարականներով, որտեղ Արևը և Քրիստոս նույնացվում են: Շնորհալին գրում է «Առավոտ լուսո»շարականը հենց արևորդիներին դարձի բերելու համար:
Անհնար է, որ քրիստոնեությունը բռնի կերպով ներմուծված լիներ Հայաստան, մանավանդ որ Հայաստանի երկու կողմերում էլ հեթանոսությունը լիարժեք կերպով ապրում էր և գործում: Քրիստոնեությունը, իրոք, համոզմունք դարձավ հայ ժողովրդի համար: Եթե համոզմունք չլիներ, ապա 150 տարի հետո ժողովուրդը չէր գնա Ավարայր` իր հավատը պաշտպանելու: Ուրեմն` 150 տարվա ընթացքում քրիստոնեությունն այնքան էր արմատացել, որ ժողովուրդը թագավորին հայտնեց իր կամքը` ասելով, որ ոչ ոք չի կարող ստիպել իրեն հրաժարվելու իր հավատքից: Քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք գործեց ոչ թե որպես օտարոտի կրոն, այլ իբրև սեփականություն: Հայաստանը որևէ օտար բան չէր ընդունի, իսկ քրիստոնեությունն օտար չէր կարող լինել: Քրիստոնեության հիմնական կռվանն այն էր, որ դա մեր հայրական ժառանգությունն էր, Հայկի հավատն էր:
«Հայրենիք» բառն արդեն 451-ին մեր ազգային մտածողության մեջ ներկա էր, իսկ Ավարայրից սկսվում է մեր քրիստոնեական հայրենասիրության դարաշրջանը: Ավարայրի մասին վերջերս մի գիրք է հրատարակվել, որտեղ Վարդան Մամիկոնյանը իբրև դավաճան է ներկայացվել, իսկ Վասակ Սյունին էլ իբրև թե եղել է մեկը, որ փորձել է փրկել երկիրը, բայց չի հաջողվել: Եթե անգամ փորձենք ասել, որ ճշմարտության նշույլ կա այս ամենի մեջ, չենք կարողանա, որովհետև ժողովրդի հիշողությունը հնարավոր չէ սրբագրել: Եթե ժողովուրդը գիտակցեր, որ Վասակ Սյունին փորձել է փրկել Հայաստանը, ապա անգամ Եղիշեն չէր կարողանա հակառակն ապացուցել: Իրականում ինչ-որ մեկը ինչ-որ գրքով ժողովրդի մտածողությունը չի կարող փոխել: Եթե ժողովրդի մտածողության մեջ արդեն 1500 տարի Վարդան Մամիկոնյանը հերոս է, Վասակ Սյունին ` դավաճան, ապա սա փոխել հնարավոր չէ: Հոգևորականները ասում են, որ նույնիսկ Աստված չի կարող փոխել պատմությունը: Հայրենասիրության առաջին քննությունը, որ հանձնել ենք իբրև քրիստոնյա, Ավարայրն էր: Ահա թե ինչու հայ եկեղեցին այնքան կարևորում է այս իրողությունը և սրբացրել է Ավարայրի ճակատամարտի բոլոր հերոսներին: Մինչև այսօր էլ նշվում է Վարդանանց տոնը, որը ոչ միայն վասն Հիսուսի էր, այլ նաև վասն հայրենյաց: Հայրենասիրությունն այդ ժամանակներից ի վեր դառնում է հայ եկեղեցու աստվածաբանության կարևոր հիմքերից մեկը:
Վերջերս` հոգևորականների հերթական ժողովի ժամանակ, քննարկվեց Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաքելությունը և նշվեց 2 բան, որ եկեղեցին պետք է սովորեցնի իր ժողովրդին` աստվածասիրություն և հայրենասիրություն: Սրանք իրար ո՛չ հակասում են, ո՛չ էլ խանգարում, այլ լրացնում են: Հիշենք Ավետարանի հետևյալ խոսքը. «Ինչպե՞ս կարող ես Աստծուդ սիրել, եթե եղբորդ չես սիրում, եթե հայրենիքդ չես սիրում: Եթե Աստծո տվածը չես սիրում, ինչպե՞ս կարող ես սիրել տվողին: Հայրենիքդ պիտի սիրես, որ կարողանաս սիրել Աստծուդ»: Երկնավոր հորից ստացածն էլ է հայրենիք, և հավատում ենք, որ Հայկի տված հայրենիքն Աստծուց է: Աստծուն ծառայելու ճանապարհը նաև հայրենիքին ծառայելու ճանապարհ է: Եվ օտարները մեզ խրատելու համար երբեմն ասում են, թե ինչ եք ընկել Արևմտյան Հայաստանի հետևից, բոլոր ազգերի մեջ էլ նման բաներ եղել են: Նրանք ապրել են մի վայրում, հետո տեղափոխվել են մեկ այլ տեղ: Հույները հսկա կայսրություն էին, բայց հիմա մի փոքր երկիր են, իսկ ասորիներն ընդհանրապես չկան: Ռուսները ծնվել են Կիևում, բայց այսօր ապրում են Մոսկվայում: Դուք էլ հասկացեք, որ մի ժամանակ ապրել եք այնտեղ, բայց հիմա այլևս չեք ապրում: Բայց հայ ժողովուրդը չի հաշտվում Երկրի կորստյան մտքի հետ, որովհետև այն կրոնական հիմք ունի: Չի հաշտվում, որովհետև այդ հայրենիքը ստացել է Աստծուց և կորցրել ուրիշի կամ իր մեղքերի պատճառով: Դրա համար այս նոր հոսանքների աչքին եկեղեցին հակաքրիստոնեական ընթացքի մեջ է, որովհետև ունի հողային պահանջներ:
Ասվում է, որ քրիստոնյայի հայրենիքը երկինքն է: Բայց կա նաև երկրային հայրենիք, որի նկատմամբ պետք է ունենալ պարտավորություններ: Երբ հյուսիսից կամ հարավից գալիս են եկեղեցականներ և խոսում են հայ հոգևորականի հետ, զարմանում են, թե ինչպե՛ս հայ եկեղեցականը կարող է խոսել ազգից, հայրենիքից և արդարացնել Ղարաբաղի գոյամարտը: Ըստ նրանց` հայ եկեղեցին պիտի դատապարտեր այն, որովհետև արյունահեղություն է եղել, որովհետև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունն է խախտվել, որովհետև ադրբեջանցի փախստականներ են եղել: Ուրեմն հայ եկեղեցին պիտի դատապարտեր Ղարաբաղի ազատագրումը: Բայց մեզ համար այս ամենը դատապարտելի չէ, որովհետև հայրենասիրությունը, եկեղեցասիրությունը, աստվածասիրությունը մեզ համար ամբողջություն են կազմում: Ցանկացած հայ հոգևորական աստվածասեր լինելուց բացի նաև հայրենասեր է: Այդ է պատճառը, որ եկեղեցին մասնակցել է մեր բոլոր պատերազմներին ու նաև առաջամարտիկն է եղել և պահել-պահպանել է երկրի գաղափարը: Ուրիշ ազգեր հայրենիքի գաղափարը չունեն, չնայած որ այս բառի համարժեքն ունեն: Արևմտյան Հայաստանում լինելով` հասկացա, որ քուրդն այդ գաղափարը չունի, ոչ էլ թուրքն ունի, թեև նրանց մեջ կա «վաթանի» գաղափարը: Երբ Արևմտյան Հայաստանում մի խաչքար ես գտնում, չգիտես` ուրախանաս թե տխրես, իսկ քուրդը մտածում է, թե գնացել ես հարստություն փնտրելու: Քուրդը մտածում է, որ այդքան ճանապարհ կտրել են, հասել այնտեղ, ուրեմն ոսկի են որոնում: Միայն հայրենիքի գաղափարը չունեցողը կարող է այսպես մտածել, որովհետև չի հասկանում, որ գոյություն ունի հայրենիքի կարոտ, հայրենիքի զգացում, հայրենիքի արժեք, որը ոսկով չի չափվում: Այսօր մեր իրականության մեջ հայրենիքի գաղափարը մի քիչ խամրել է: Ամենամեծ հակահայրենասիրությունն այն է, որ մենք մեր հայրենիքին թշնամաբար ենք վերաբերվում: Հայրենասիրությունը, ինչպես մեր օրերում ամեն մի բարձր բան, վերածվում է հաճախ նյութական իրողության` որտեղ հաց, այնտեղ կաց: Դա նրանից է, որ պարտականության զգացումը սկսում է մարել: Եկեղեցին հիշեցնում է մարդուն հայրենիքի հանդեպ պարտականության զգացումը:
ՄԻՔԱՅԵԼ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՋԱՊԱՀՅԱՆ, ՇԻՐԱԿԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ
