Քրիստոնեության եւ բուդդայականության տարբերությունը

Առաջին հարցն է այստեղ, թե արդյոք այդ կրոններից մեկը մյուսի վրա անմիջական ազդեցություն ունեցե՞լ է` արդյոք 6-5 դար առաջ հրապարակ ելած բուդդայականությունը որեւէ ազդեցություն գործել է քրիստոնեության ծագման վրա: Շատերը կարծում են, որ այդ ազդեցությունը տեղի է ունեցել, քանի որ շատ նման գծեր կան երկու կրոնների ավանդությունների մեջ: Սիմյոն ծերունու, սիրեցյալ Հովհաննեսի, Հուդայի, ավետյաց, հրաշալի ծննդյան, փորձության, առաքյալների քրոզության ուղարկելու, Սամարացի կնոջ-պատմությունների` մինչեւ իսկ ավետարանի խոսքերի եւ առակների, համեմատ կամ նման ավանդություններ կան նաեւ բուդդայականութհան մեջ:

Այս հանգամանքը առիթ է տվել շատերին կարծելու, որ բուդդայականութհան ազդեցությամբ են այդպիսի բաներ գտնվում նման քրիստոնեութհվան մեջ: Բոլորովին մի կողմ ենք թողնում մի քանիսի, գլխավորապես Նոտովիչի` այն երեևակայական եւ անմիտ ենթդրությունը, թե Քրիստոս յուր մկրտությունից առաջ Հնդկաստանում բուդդայականության աշակերտ է եղած: Րուդոլֆ Զայդելը կամենում էր ապացուցել, որ մեր ներկա ավետարանների վրա բուդդայական գրականությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել. այս ենթադրությունը ըստ ինքյան կարող էր հավանական լինել, բայց Զայդելի ապացույցները շատ թույլ են: Այդ ենթադրությունը ապացուցելու միջոց առայժմ չունինք եւ առայժմ չենք էլ կարող որոշել թե ինչ ճանապարհով է եղել ազդեցությունը, բայց բոլորովին հավանական համարել պետք չէ: Եթե այժմ հաստատապես պնդում են շատերը, թե Հույների Եզովպոսի առակները հնդկական ծագում ունին, այն ժամանակ հասկանալի կլինի նաեւ այդպիսի ազդեցություն քրիստոնեութհան վրա: Սակայն շատ հավանական է, որ այդ ազդեցությունը բանավոր, եւ ոչ գրավոր, ճանապարհով կատարված լինի: Ինչ որ է, այս հնարավոր ազդեցություններից ոչ մեկը չի վերաբերում քրիստոնեության որեւէ էական կետին, այլ նրա ազդեցություններին միայն. ուրեմն կրոնի Էության տեսակետից միանգամայն անհետաքրքրական են դոքա:

Բախտի մի խաղն է սակայն, որ հետո Բուդդան իբրեւ Հովսափաթ Ընդունելություն է գտել կաթոլիկ եկեղեցու սրբոց շարքում եւ միեւնույն ժամանակ այսպես կոչված «թովմասի (Հիսուսի աշակերտ) գործերեը, Գուտշմիդի ապացուցման համաձայն, գտնվում են ներկայումս մի բուդդայական սրբի պատմության մեջ: աստվածաբանության անվանի ուսուցչապետ Ալֆրեդ Բերթոլետ եւ որ յուր կողմից հյուսվածք Օլդենբերգի նշանավոր գրվածքից եւ այլ հայտնի գրքերից: Կարելի էր համեմատությունը երկու անձնավորություններից, Հիսուսից եւ Բուդդայից, սկսել եւ դրանց տարբերությամբ կրոնների առանձնահատկությամբ բացատրել: Սակայն այդ առանձնահատկությունների պատկերը մի կողմից բավականաչափ սուր կերպով գծագրված չէ, մյուս կողմից շատ զարդարված է: Այնվամենայնիվ ինչպես քրիստոնեության ուժը Քրիստոսի, այնպես եւ բուդդայականության ույժը Բուդդայի մեծ անձնավորության մեջ պետք է որոնել. թեև նրա մելամաղձոտ խրատները շատ հեռու են Հիսուսի սրբազան զայրույթից, որ արտահայտված է օրինակ սքանչելի կերպով փարիսեցվոց դեմ ասած ճառի մեջ. այլ եւ չի կարելի համեմատել երկուսի ուսուցման եղանակը. Բուդդայի ուսուցման եղանակը հոգնեցուցիչ եւ սքոլաստիկական բնավորություն ունի, Հիսուսինը պարզ է եւ բնական: Այնվամենայնիվ Բուդդան մեծ անձնավորություն է. այդ երեւում է Բենարեսում տեղի ունեցած հայտնի տեսարանից, ուր 5 ճգնավորներ Բուդդային, իբրեւ ուրացողի (որովհետեւ առաջ նա էլ նույն ճգնավորական խմբին էր պատկանում), ոչ մի պատիվ չեն տալիս, սակայն շուտով հաղթահարվուն են նրա վեհ երեւույթից եւ դեմքի արտահայտությունից եւ դառնում են նրա առաջին ու հարգանքով լի աշակերտները. «այդ րոպեից ի վեր աշխարհում 6 հատ սրբեր կաին. բավական է միայն հիշել այն խոսքերը, որ ասում է նրանցից լավագույնը, Սունիտան. Ծագմամբ հասարակ սերնդից եմ, աղքատ եւ սակավապետ. հասարակ էր այն գործը, որ ես կատարում էի` ես հավաքում էի թառամած ծաղիկներ. մարդիկ արհամարհում էին ինձ եւ ծաղրում` ես հեզ հոգով հարգանք էի մատուցանում շատերին, այդ ժամանակ տեսա Բուդդային իր ճգնավորների խմբի հետ, երբ նա, մեծ հերոսը, ներս էր մտնում Մագադայի ամենավեհ քաղաքը: Այն ժամանակ ես դեն նետեցի իմ բեռը եւ մոտեցա նրան հարգանքս մատուցանելու. խղճալով վրաս կանգնեց մարդկանցից մեծագույնը. ես ընկա վարդապետի ոտները եւ խնդրեցի նրան, բոլոր էակներից ամենաբարձրին, ինձ իբրեւ ճգնավոր ընդունելու: Այն ժամանակ ողորմած վարդապետը, ամբողջ աշխարհի վրա գթացողը, պատասխանեց. «արի՜ ինձ մոտ, ո՜վ ճգնավոր». այս էր այն ձեռնադրությունը, որ ես ընդունեցի»:

Ամենայն իրավամբ Հոպկինսը համարում է Բուդդային այն մարդկանցից, որոնց լոկ անձնավորությունը բավական է ոչ միայն առաջնորդ, այլ եւ կուռք դարձնելու նրանց մարդկանց համար: Ավելի միամիտ կերպով արտահայտում է Մարկո Պոլոն միեւնույն միտքը. «Si Budda fuisset Christianus, fuisset apud deum maximus factus» («եթե Բուդդան քրիստոնյայ լիներ, Աստված նրան ամենաբարձր տեղը կդասեր»): Ինքը Բուդդան իր անձնավորությանը այդպիսի կեդրոնական տեղ տալ չէր կամենում. Նա համարում է իրեն առաջին այն շատերից, որոնք անգիտության ձուն կոտրել են եւ դուրս եկել. իր մահից անմիջապես առաջ պահանջում է իր աշակերտներից, որ իր անձնավորությունը մի կողմ թողնեն. նրա վերջին խոսքը իր սիրելի Անանդային հետեւյալն է. «կարող է պատահել, որ դուք այսպես մտածեք. խոսքը կորցրեց յուր վարդապետին, մենք այլեւս վարդապետ չունինք. բայց Դուք այդպես չպիտի մտածեք, Անանդա՜. այն վարդապետությունը, Անանդա՜, եւ այն օրենքը, որ ես Ձեզ ուսուցի եւ քարոզեցի` ձեր վարդապետը կլինի, երբ ես մեռնեմ»: Ով որ բուդդայականութհան սկզբնական Էությունը ճանաչել է ուզում, չպիտի մոռանա այս խոսքերը: Միանգամայն իրավացի կերպով է Օլդենբերգը ասում է. «բուդդայական վարդապետությունը կարող է բոլոր էական կետերում այն լինել լինել, ինչ որ է, առանց Բուդդայի անձնավորության էլ»:

Այստեղ արդեն տեսնում ենք մի մեծ տարբերություն բուդդայականության եւ քրիստոնեության մեջ, եւ սա խիստ նշանավոր է այն տեսակետից, որ մենք այստեղ անձնական տարրի հետադասումն ենք նակատում կրոնի մեջ: Երկու կրոնների համեմատության համար ավելի լավ է մի այլ կետից սկսել, որ երկուսին էլ հատուկ է. երկուսն էլ կամենում են «փրկության կրոն» լինել (Erl sungsreligion). բուդդայականության ամենահայտնի մտքերից մեկն է` «ինչպես որ մեծ ծովը, ո՜վ աշակերտներ, միայն մի համ ունի յուր մեջ, այն է աղի համը. այնպես էլ, ո՜վ աշակերտներ, այս վարդապետությունն ու օրենքը միայն մի համով` այն է փրկության հանով է լցված»:

Որ քրիստոնեությունը նույնպես փրկության կրոն, կարիք չկա ապացուցանելու. բավական է միայն հիշել, որ նրա հիմնադիրը փրկիչ է կոչվում: Դեպի փրկություն մղողը քրիստոնեության մեջ մեղքի, մարդկային հանցանքի զգացումն է: Ինչ որ Բուդդային է դեպի փրկություն մղում, այդ, համաձայն հայտնի ավանդության, որ անշուշտ ուղիղ կերպով է ըմբռնվել ծերության, հիվանդության եւ մահի նրա վրա ճնշիչ տպավորությունն է: Բայց ծերությունը, հիվանդությունը եւ մահը մարդոց դրություններ են, եւ ոչ գործ` այս աշխարհի ցավ ու տանջանք են, բայց ոչ չարը . կարճ ասած, դոքա բնական երեւույթներ են, եւ ոչ բարոյական: Բայց այդ երեքը Բուդդայի համար բավական են փրկության ձգտելու. «եթե երեք բան աշխարհումս չլինեին, ո՜վ աշակերտներ, այն ժամանակ չէր գա կատարյալը` սուրբ եւ բարձրագույն Բուդդան, այս աշխարհը. այն ժամանակ աշխարհս չէր լուսավորի այն վարդապետությունն ու օրենքը, որ Կատարյալն է քարոզում. ի՞նչ են այս երեք բաները. ծնունդ, ծերություն եւ մահ»: Բուդդայական հավատամքի առաջին նախադասությունն է դարձել այդ պատճառուվ. «ո՜վ ճգնավորներ, այս է ճշմարտությունը տանջանքի մասին. ծնունդը տանջանք է, ծերությունը տանջանք է, հյուվանդությունը տանջանք է, մահը տանջանք է, չսիրածի հետ միացած լինելը տանջանք է, սիրելուց բաժանվելը տանջանք է, չստանալ այն, ինչ որ մարդ կամենում է, տանջանք է. կարճ ասած, աշխարհայինից հնգակի կերպով կախված լինելը տանջանք է»:

Ուրեմն բուդդայականությունը կամենում է տանջանքից, զուտ երեւութական դրությունից փրկել. «մի բան եմ միայն քարոզում այսօր, ինչպես առաջ, ո՜վ աշակերտներ, տանջանք եւ տանջանքի ոչնչացումն»: Այստեղ տեսնում ենք արդեն երկու կրոնների տարբերությունը. նոքա ծնունդ են բոլորովին տարբեր տրամադրությունների: Հնդիկ ժողովուրդը, որ անշուշտ մի ժամանակ գործունյայ եւ կենսունակ ազգ էր, քանի դեռ թերակղզու հյուսիս արեւմտյան մասում էր բնակվում` ենթարկվեց հասարակածային տաք ու խեղդող կլիմայի ազդեցության, հայրենիքը փոխելուց հետո: Այդ փոփոխության հետեւանքն եղավ այն կենազուրկ եւ հոգնած զգացմունքը աշխարհայինի յուր տանջանքների, որի լի ու լի պատկերը Բուդդան է ներկայացնում, որը մինչեւ անգամ ընտանեկան երջանկությունն է մերժում: Բուդդայականությունը հառաջ չէ գալիս միայն Բուդդայի անձնական զգացմունքից, այլ ընդհանուր պատկեր է իր ժամանակի տրամադրության, եւ Բուդդան հայողություն ունեցավ ոչ այն պատճառով, որ նա ավելի պակաս հնդկական եղանակով էր մտածում, քան ուրիշները, ընդհակառակը, որովհետեւ նա իր բարեփոխությունները հնդկական ժողովրդի հոգուն էր հարմարեցնում եւ ինքն անձնապես այդ տրամադրության կատարյալ ներկայացուցուչն էր: Բոլորովին այլ կերպ է ընթանում զարգացումը Իսրայելի ժողովրդի մեջ: Այստեղ չկան այլեւս այն հայեցողական կամ սպեկուլատիվ ձգտումները, ինչ որ հնդիկների մեջ. դրա փոխարեն մի երկար շղթա կենդանի եւ փոխադարձ հարաբերության` պատմություն ստեղծող եւ պատմությունը ղեկավարող Աստուծո հետ. մի Աստծո, որ սկսած Իսրայելի ազգ դառնալու օրից, Եգիպտոսից ելնելուց, ուր Նա իր հզոր օգնությունը ցույց տվեց, միշտ ի նորո ստեղծագործում եւ յուր հզոր բազուկը աշխարհի վրա տարածելով հառաջ է տանում իր կամքը, չնայելով իր ժողովրդի անհասկացողության եւ հակառակության, չի կամենում բաժանվել նրանից, որովհետեւ մի հաստատուն նախագիծ ունի նրա համար: Նա իր ազգին փառքի հասցնել է կամենում, բայց այդ դեռ տեղի չի ունենում շնորհիվ հակառակող զորությունների եւ ժողովրդի մեղքի: Այս ձգտումների եւ հույսերի միջից, այս դեպի ապագան ուղղված տրամադրության մեջ հառաջ եկավ ու ծնունդ առավ քրիստոնեությունը: «աստծո արքայությունը մոտ է»- քարոզով է սկսում Հիսուս, եւ նրա վարդապետությունը մինչեւ վերջ էլ դեպի գալիքն ուղղված է մնում: Նրա ամբողջ քարոզի նպատակն է զարթեցնել մարդկանց խիղճը հավիտենականության հանդեպ: Սա բոլորովին այլ բան է, քան միայն այս աշխարհի տանջանքից փրկելը: Նոր հառաջացած կրոնը այստեղ չի հիմնվում հոռետեսական հայեցողության վերջին նախադասության վրա` այլ մի կենդանի եւ առանձնական պատմության փաստի վրա, մի պատմության Աստուծո եւ իր ժողովրդի մեջ, եւ կամենում եւ այն արգելքները ոչնչացնել, որոնք այս պատմության կատարելության խոչընդոտ են հանդիսացել: Այդ պատճառով այս կրոնը հենց ինքը դառնում է մի կտոր պատմություն Աստվածության եւ մարդկության մեջ, մի պատմություն ողորմած հոր իր որդվոց մեջ, ինչպես որ Հիսուս «հայր մեր»-ի միջոցավ ուսուցանում է,- մի պատմություն մարդկային հոգու եւ Աստուծո մեջ: Օգոստինոսն ասում է. «աստծուն եւ Հոգուն եմ կամենում ճանաչել, ուրիշ ոչինչ. Ոչինչ»:
Այս է քրիստոնեության եւ բուդդայականության ամենախոր տարբերությունը: Այստեղ կրոնի հիմնաքարը պատմությունն է, այնտեղ ընդհակառակը հայեցողությունը (Spekulation): Եթե այդ հայեցողությունը մոտիկից քննենք, կտեսնենք որ բուդդայականության հավատամքի երկրորդ նախադասությունը մեզ առաջնորդել կարող է այս կետում. «տանջանքի հառաջ գալու սուրբ ճշմարտությունն այս է. ո՜վ ճգնավորեր. սա մի ծարավ է, որը մի վերածնությունից դեպի մյուսն է առաջնորդում…. մի ծարավ` ցանկությունների, ծարավ` լինելու, ծարավ զորության»: Այստեղ ամենից առաջ մեր ուշադրությունը գրավողը մի երեւույթ է, որն ինքն ըստ ինքյան ավելի հին է, քան բուդդայականությունը, բայց որ այդ կրոնի համար էական նշանակություն է ստացել: Ամենից առաջ պետք է նկատենք որ այստեղ ևս բուդդայականության մի անհետևողականությունն ունենք մեր առաջ, որովհետեւ հենց վերածնության գաղափարի մեջ մի ահագին կտոր բնազացություն կա, որից իբրեւ թե բուդդայականությունը ազատ պիտի լինի: Թե ինչ չափով ֆանտաստիկական է այս վերածնության պատկերացումը, կարող է ցույց տալ Բուդդայի ճառը 30 անապատականների առաջ: «ի՞նչ եք կարծում, ո՜վ աշակերտներ, ձեր արյունն է շատ, որ այս վերածնության ճանապարհի վրա միշտ եւ միշտ ձեր գլխատվելու ժամանակ հոսում է, թե չորս ծովերի ջրերը»: «ո՜վ տեր, ինչքան մենք վեհի ուսմունքը հասկացել ենք, որով միշտ դեպի նոր ծնունդ եւ նոր մահ ենք ընթանում, որով գլխատվելու ժամանակ ավելի արյուն ենք թափել, քան թե 4 մեծ ծովերի ջրերը, մինչ նրանք վերածնվել են իբրեւ ոչխարներ, գառներ, եզներ, կովեր եւ այլն:

Ի՞նչ հիմունքներով բուդդայականը կարող է այս ձևի վերածնության գաղափար հառաջ բերել սեփական փորձերից. արդյոք այստեղ դեր է կատարում անցյալ էակների մասին եղած հիշողությունը: Բայց բուդդայականությունը մերժում է այդ լիովին: Ինչպես հայտնի է, Պղատոնը ուզում էր այդ երեւույթի վրա հոգու անմահության ապացույցը հիմնել: Սակայն գոյավոր հոգի (Substantielle Seele) բուդդայականությունը ամենեւին չի ընդունում. «ո՜վ աշակերտներ, ինչ որ մարդիկ հոգի, միտք կամ հասկացողություն են անվանում, գիշեր ու ցերեկ հառաջանալով եւ ոչնչանալով միշտ փոփոխվում է»: Այստեղ նկատում ենք բուդդայականության մի նոր անհետեւողականությունը. հակառակ բոլոր գոյավոր իմացականության եւ հոգու մերժման, բուդդայականությունը կատարյալ լուսավորյալին (Բուդդա), այլ եւ առանձնապես քանքարվոր մարդկանց, մի կարաղություն է վերագրում` դիտելու յուր բոլոր նախկին եղելությունները (Existenz). հասարակ մահկանացուին, որ այդ շնորհը չունի, մնում է միայն հարցնել, թե արդյոք յուր այժմյան տանջանքները կարող են անցյալ մեղքերի քավություն համարվել, թե ոչ: Վերջապես բուդդայական վերածնության դեմ է եւ ժառանգականության օրենքը: Ըստ Բուդդայի մարդ միայն յուր նախկին գործերի, յուր «կարման»ի արդյունքն է. «իմ գործը այն վորովայնն է, որ ծնում է, իմ գործը այն սեռն է, որին ես ազգակից եմ»: Սա մերժումն է ամենայն ժառանգականության, որ սակայն ամեն րոպե հոր եւ որդու մեջ նկատել կարելի է: Այս մերժմամբ զանց է առնում բուդդայականությունը մի բարոյական պարտականություն, որ ունի յուրաքանչյուր ծնող դեպի յուր որդին կրթության տեսակետից. եթե ամեն մեկը յուր նախկին գործերի ծնունդն է միայն, ապա ուրեմն ծնողն ազատ է բոլոր պարտականություններից: Այն շատ լուսավորվածները, որոնք կարծում են, թե բուդդայականությունը ավելի բարձր է, քան քրիստոնեությունը, որովհետեւ որոշ բադդայական ուղղաթյուններ իրենց համաձայնություն են փոխում նորագույն գիտության հետ, մինչ օրինակ այն հարցին թե արդյոք հրաշք կա` բացարձակ «ոչ» են պատասխանում, -թող լավ դիտեն, որ մժղուկներ չքամեն եւ ուղտեր կլանեն. բուդդայականության վերածնության գաղափարը բավական է նորա խեղճությունն ապացուցելու համար: Նա հիմնված է լիովին բնազանցական հողի վրա: Ասացինք որ քրիստոնեությունը ներկայացնում է մի պատմություն հոգու, Աստուծո հետ ունեցած հաղորդակցության. մինչ բուդդայականությունը մերժում է, չի խնայում միեւնույն ժամակակ նաեւ Աստծուն. հայտնի է որ Բուդդան իր սիստեմի մեջ Աստծուն ոչ մի տեղ չի տալիս: Սակայն կրոն առանց Աստուծո ըստ ինքյան մի հակասություն. այդ պատճառով շատերը հարցրել են, թե արդյո՞ք բուդդայականությունը կրոն կոչվելու իրավունք ունի: Բուդդայականության բարեկամները մեղմացնում են խնդիրը նրանով, որ ասում են` բուդդայականությունը գեթ անաստված չէ, այլ միայն մարդուն ամենաբարձր Աստուծո գահը բարձրացնել է կամենում: Սա ի հարկե բառերի կռիվ է. գլխավորն այն է, որ բուդդայականությունը մարդուն ամենաբարձր մարդուն բոլորովին անօգնական, ինքն իր գլխին է թողնում. «Քո ես-ով գրգռիր քո ես-ը, քո ես-ով քննիր եսդ. այն ժամանակ կարող ես եսդ պահպանել եւ երջանկության մեջ ապրել, ո՜վ ճգնավոր. որովհետեւ «ես»ի պահապանը«ես»ն է, «ես»ի ապաստանը «ես»ն է: Քրիստոնեության տեսակետից այս խոսքերին ի պատասխան կարելի է դնել Օգոստինոսի խոսքը. «Դու ստեղծեցիր մեզ ուղղյալ առ քեզ, եւ մեր սիրտը անհանգիստ է, մինչեւ որ քեզ մոտ յուր հանգիստը գտնե»: Կամ Սաղմոսի խոսքերը. «Հոգիս ծարավ է Աստուծո, կենդանի Աստուծո». (Սաղմ. 42,3): Նման զգացում ունեցել են մի ժամանակ նաեւ հնդիկները. «Ո՞վ պիտի օգնե մեզ …. Ոչ մի գթացող չկա բացի նոցանից. այդ պատճառով կարոտս դեպի աստվածները դարձավ», կարդում ենք դեռ Րիգվեդայի մեջ: Աստված ավելի մեծ է, քան մեր սիրտը (Ա. Հովհ. 3,20), ահա քրիստոնեության պատասխանը մարդկային սրտից այն կողմ չանցնող բուդդայականության: Ըստ բուդդայականության մարդն ինքն իրեն պիտի փրկե. սրանով նա ցույց է տալիս կատարյալ պատմական բնավորությունը. որովհետեւ յուրաքանչյուր անձնականի ձգտումն է իրենից այն կողմ անցնել, կատարելանալ այլ անձնական էակների հետ. նա կարող է այս ցուրտ աշխարհի մեջ մի սրտի, որ իր համար է բաբախում: Դրահակառակ բուդդայականությունը դարձավ միայնության ամենամեծ կրոնը. իսկ սա մարդկային ամենամեծ թշվառությունն է, որ մենք բոլոր մեզ նման եւ մեզնից բարձր հոգիների հետ հարաբերություն ունենալուց զրկված ենք եւ միանգամայն մենակության մեջ: Եւ հիրավի բուդդակայանությունը չկարողացավ իր զարգացման ընթացքում առանց Աստծո մնալ. Բուդդան դարձավ բուդայականների աստվածը, եւ այս հավատը դեպի Բուդդան եւ ոչ թե նրա վարդապետությունը եղավ պատճառ, ըստ Բենդերի, բուդդայական եկեղեցու կազմվելուն:

Դեռ 1858 թվականին Ցեյլոնում, ի պատիվ Բուդայի մի ատամի` ահագին տոն կատարվեց: Այս էր այն արդար դատաստանը, որ բուդդայականությունը իր աստվածության վրա իր ձեռքով կատարեց: Բուդդայի աստվածությունը մեզ ավելի հասկանալի է կացուցանում նրա հոռետեությունը: Հարկավ քրիստոնեության հիմնադիրն էլ ասում է, որ կան մարդիկ, որոնք ավելի լավ կլիներ ծնված չլինեին (Մատթ. 26, 24): Բուդդայի «ծնունդը տանջանք է» ասացվածքի նման. բայց ինչպես հայտնի է, այդ խոսքը վերաբերում է Բուդդային: Առհասարակ ամբողջ հնագույն քրիստոնեությունը մեղքի զորության հանդեպ այն կարծիքի է, թե ամբողջ աշխարհը չարության մեջ է (Ա. Հովհ. 5, 19, համեմատել` Գաղատ. 1,4): Սակայն Քրիստոսի մյուս աշակերտների համար մի այլ խոսք էլ ասաց, «Երանի այն աչքերին, որ այն են տեսնում, ինչ որ դուք» (Ղուկ. 10, 23). ուրեմն ոչ թե ծնված կամ չծնված լինելը, ոչ թե զուտ երեւութական դրություննէ, որ Հիսուսի համար գլխավոր դեր է կատարում, այլ դարձյալ «կյանքի պատմությունը»` այն, ինչ որ մարդու գլխով անց է կենում եւ այն ինչ որ մարդ յուր կյանքից շինում է: Այստեղ հանդես է գալիս քրիստոնեության մեջ եւս այն գաղափարը, ինչ որ մենք բուդդայականության մեջ տեսանք…. Վերածնության գաղափարը, այն տարբերությամբ միայն, որ մինչ բուդդայականության համար վերածնություն նշանակում է հայտարարել որ կյանքը առհասարակ ապրելու արժանի չէ, քրիստոնեության պահանջն է մի վերածնություն, որ նոր կյանք է բերում, ապրելու արժանի կյանք: Հիսուս կարող էր այսպես մտածել եւ այսպես զգալ, որովհետեւ նրա համար տանջանքը Աստծուց էր գալիս, եւ մարդ միայն հնազանդել կարող է. որ մի ճնճղուկ գետնին չի ընկնում առանց Երկնավոր Հոր կամքի (Մատթ. 10, 29): Այս հավատը տալիս է մինչեւ անգամ այնպիսի լավատեսություն բնության եւ կյանքի մասին, որ նա թռչուններին ու ծաղիկներին մարդկանց համար իբրեւ օրինակ գործ դնել կարող է (Մատթ. 6, 26 եւ հետեւյալք): Հիվանդությունը տանջանք է, ասում է բուդդայականությունը. քրիստոնեության պատասխանն է. «Թեպետեւ մեր արտաքին մարդը ոչնչանում է, սակայն մեր ներքին մարդը օր ըստ օրե նորոգվում է» (Բ. Կորնթ. 4, 16). Արտաքին տանջանքներից ոչ մեկը հոգուն չի հասնում, այլ բոլորը միայն արտաքին մարմնին են վերաբերում: Այս հասկացողությունը անըմբռնելի է հոռետեսության համար. այդ պաճառով շատ ուղիղ է նկատում Ֆրիդրիխ Ֆիշերը. թե հոռետեսությունը իսկապես նյութապաշտություն է, քանի որ նա կյանքի բարոյական գործոնները առ ոչինչ է համարում, այն պատճառով միայն, որ նոքա շոշափելի բաներ են: Մի այլ կողմից եւս դեմ առ դեմ կանգնած են քրիստոնեության աստվածականությունն ու բուդդայականության աստվածականությունը. քրիստոնեությունը սովորեցնում եւ զգալ է տալիս, որ հավատացյալին ոչ մի բան չի կարող Աստծու սիրուց հետ կասեցնել (Հռովմ. 8, 38…): Այդ տեսակտեից էլ Պողոս առաքյալը այլ կերպ է հասկանում տանջանքը. նա ոչինչ է համեմատած այն երանության հետ, որ մեզ պետք է հայտնվի: Այսպիսի մտքերը ստիպում են քրիստոնյային ոչ թե տանջանքն ըստ ինքյան ուշադրության առարկա դարձնել, այլ ուղղել հայացքը դեպի հուսո երանելի դաշտը, եւ հենց սորանով քրիստոնեությունը բուդդայականության վրա անկասկած հաղթանակ է կանգնեցնում. որովհետեւ բուդդայականությունը ընդհակառակը սովորացնում է, կամովին եւ մտադյուրությամբ դիտել իր տանջանքը եւ այդ տանջանքի մեջ հյուր հայացքը խորացնել, եւ ի վերջո, եթե հնար է, ոչնչացնել այն, այդ է բուդդայականի իսկական նպատակը. եւ բուդդայականության հավատամքի երրորդ նախադասության բովանդակությունն է` «դեպի կյանք ձգտող ծարավի վերացումն, ցանկության ամբողջական ոչնչացմամբ» սա միանգամայն բացասական իդեալ է` ամեն ցանկություն մեռցնել մարդու մեջ, մարդուն անօգնական մենակ թղնել, որպես զի նա իրեն ոչնչացնի, եւ ապա այդ իբրեւ բոլոր հաղթություններից ամենամեծը հրատարակել, ինչպես անում է բուդդայականությունը. «Ոչ թե նա է ամենամեծ հերոսը, որ պատերազմի դաշտում հարյուր հազարավորների է ընկճում, այլ նա, որ միայն իրեն է հաղթահարում» այսպիսով մարդը հասնում է մի դրության որ բարու եւ չարի սահմանից այն կողմ է, եւ այդ դրությունն է վերագրվում Բուդդան իրեն:

Սա մի կատարյալ կրավորականություն է, մի կյանք, ուր մեռած է ամենայն ցնակությունը եւ ամենայն ձգտումը. եւ երկու կրոնների պահանջած կյանքն է նրանց տարբերությունը շատ լավ տեսնել կարելի է նրանց հիմնադիրների վախճանի մեջ: Բուդդան մեռնում է 80 տարեկան հասակում հանգիստ, բնական օրենքի համաձայն. յուր վեջին խոսքերն են յուր սիրելի աշակերտ Անանդային. «Ո՜չ այդպես մի՜ ողբար, մի՜ լար, չե՞ որ առաջ եմ ասել քեզ Անա՜նդա, որ մարդ պետք է բաժանվի, զրկվի այն բանից ինչ որ իրեն սիրելի է եւ հաճելի. ինչպես կարելի է, Անա՜նդա, որ ծնվածը, զարգացածը, անցավորության ենթական, չանցնի. այդպիսի բան չի կարող լինել»: Այսպես է խոսում կատարյալ կրավորականությունը:

Դրան հակառակ Հիսուս, որ Պետրոսի իրեն խնայելու համար տված խորհրդի մեջ սատանայական միտք է տեսնում (Մատթ. 16, 25),երիտասարդ հասակում տանում են յուր անձը կոչման կռվի մեջ դեպի բռնի մահ խաչի վրա, որպես զի մեռնելու րոպեին ասել կարողանա կատարելագույն ներգործականության խոսքը` «կատարյալ է»: Իզուր է աշխատում նոր բուդդայական ջատագովությունը ապացուցել, որ կրավորական չէ իր կրոնը. այդ բանը կրկնակի կերպով ապացուցելու համար բավական է հիշել, թե ինչ դիրք է բռնում բուդդայականությունը ամուսնության խնդրի նկատմամբ: «Իմաստունը պիտի զգուշանա դրանից (ամուսնանալուց) այնպես, ինչպես որ մարդ այվող ածուխից է զգուշանում»: Դրա վրա ավելացնենք եւ այն, որ Բուդդայի յուր խոսքերով որդի ունենալը ոչ թե ուրախություն է իր համար, այլ տանջանք, որովհետեւ որդին մի շղթա է յուր. կամ Բուդդայի աշակերտ Սանդամայի վարմունքը դեպի իր կինը եւ որդին:

Բուդդայականության այդ սուրբը թողնում է կնոջը եւ որդուն անօգնական եւ չի արժանացնում նրանց մի հայացքի անգամ. կնոջ եւ որդու դժբախտութհան առաջ կանգնած է նա առանց որեւէ զգացմունքի, եւ Բուդդան որ այդ տեսարանին ներկա է, կնոջ հեռանալուց հետո հետեւյալն է արտասանում. «Եկողը (կինը) նրան չի ուրախացնում, «Գնացողը նրան տրտմություն չի պատճառում. «Կարոտից ազատված ճգնավորին,«Այո՜, նրան միայն սուրբ կանվանեմ ես». Ահա Բուդդայի բերած օգուտը Հնդկաստանին, որի ժողովուրդը սկզբում այլ կերպ էր մտածում այդ խնդիրների մասին եւ դժգոհ էր անորդիություն, անկնություն քարոզող Բուդդայից: Հասարակ մահկանացուից խլում է Բուդդան փրկության բոլոր հույսը. նրա ճանապարհի վրա միայն իսկական ճգնավորը հաջողություն ունենալ կարող է. մինչեւ անգամ աշխարհական հետեւողները Նիրվանային չեն հասնում` նրանց բաժինն է առավելն փոքր ի շատե բարվոք վերածնություն. իսկական նպատակը, Նիրվանայի հասնելնը, մնում է միայն ճգնավորի (Բհիկշու) բաժինը:

Ուրեմն առանց աշխարհից փախչելու չկա փրկություն. բուդդայականը միայն ճգնավորն է: Այս բոլորն արդեն ցույց է տալիս, որ բուդդայականությունն իսկապես թշնամի է որեւէ քաղաքակրթության: Այստեղ շատերը կարող են մեզ ասել, թե քրիստոնեությունը նույնպես աշխարհը մերժող եւ քաղաքակրթության թշնամի է. ինչպես այդ անում են Շտրաուսը եւ Շոպենհավերը: Այս մարդիկ ի նկատի ունին գլխավորապես քրիստոնեական ճգնավորությունն ու վանականությունը, եւ նրանց կարծիքով քրիստոնեության բուն Էությունը եւ նրա դրած պահանջն այդ է. սակայն հեշտ է տեսնելը որ այդ կարծիքը հիմնովին սխալ է: Ինքը Հիսուս շատ հեռու է ճգնավոր լինելուց եւ ճգնավորի նման մտածելուց. այս բանը հաստատելու համար բավական է հիշել նրա մասնակցությունը Կանայի հարսանիքին, նրա բռնած դիրքը դեպի ամուսնական խնդիրը- (միայն պոռնկությունը կարող է առիթ տալ պսակալուծման), նրա դիրքը դեպի երեխաները (Մատթ. 19, 14). վերջապես պետք է հիշել, որ շատերը նրան «ուտող եւ արբեցող» են անվանել, մաքսավորների եւ մեղավորների բարեկամ (Մատթ. 11, 19), որ նա ամենեւին չի պահել հրեից պահքերը յուր աշակերտների հետ միասին: Այս բոլորը ցույց է տալիս թե որքան հեռու է Հիսուս ճգավոր լինելուց եւ թե որ չափ գնահատում է նա կյանքի անմեղ զվարճությունները. եւ եթե Քրիստոս աշխատանքի մասին շատ բան չէ ասել, միայն այն պատճառով, որ նրա համար ամենից գլխավորը հոգու փրկվիթյունն է:

Քրիստոնեությունը գործ ունի մարդու ներքինի հետ միայն եւ այդ է պատճառը, որ նա յուր զարմանալի ճկունությունը պահպանել է: «Ձեզնից ոչ ոքի մոտ հաց չենք կերել, այլ զօր ու գիշեր ծանր աշխատել ենք, որպես զի ոչ ոքի վրա ծանրություն չլինենք…. ձեզ մոտ եղած ժամանակ այս ենք պատվիրել ձեզ, ով որ աշխատել չէ ուզում, նա չպետք է նաեւ ուտե» (Բ Թեսաղ. 3, 8-10). այսպես է խոսում Պողոս առառհալը աշխատանքի մասին, նա, որ իրեն միայն տնկող է համարում Աստծո անդաստանի (Ա Կորնթ. 3, 6…): Քրիստոնեության այսպիսի մտքերը եւ սկզբունքները հազարավորների մղիչ են եղել դեպի քաղաքակրթական աշխատանքը, եւ հենց քաղաքակրթական տեսակետից ահագին աշխատանք է կատարել քրիստոնեությունը: Ի՞նչ է արել դրա փոխարեն բուդդայականությունը, բացի միլիոնաոր ժողովրդների աշխատանքից հետ պահելուց եւ թմրեցնելուց: Ֆոն Հելլվալդը անվանում է բուդդայականությունը ծուլության կրոն, եւ իսկապես մարդ կարող է կասկածել, թե արդյոք բուդդայականության մեծ հաջողություն ունենալու գաղտնիքը նրա այդ դեպի մարդկային ծուլությունն ունեցած բարեհաճ տրամադրությունը չպիտի համարել: Քրիստոնեական վանականները անապատները պարտեզ են դարցրել իրենց ձեռքի աշխատանքով, իսկ բուդդայականությունը արգելում է միանգամայն յուր ճգնավորներին ծառ տնկելը կամ ծաղիկներ ցանելը: Ամեն ինչ խառն ի խուռն է բուդդայականության մեջ. ամենամեծ պատվերի կողքին ամենամանր ու հասարակ բաներ հիշատակած. օրինակ, մի կողմից արգելվում է սպանել ու կողոպտել, մհուս կողմից հացահատիկներ ընդունել,- եւ սոքա երկուսը իրար հետեւից իբրեւ նման ու հավասարարժեք բաներ:

Մի խոսքով էականն ու երկրորդականը զանազանելու կարողությունը, իսկական մեծությունը տեսնելու ընդունակությունը պակասում է բուդդայականության: Սակայն եւ այնպես բուդդայական բարոյագիտությունը նրա ամենաբարձր ու զորեղագույն կողմն է եւ քրիստոնեության ամենից ավելի մոտիկը: Օրինակ , բուդդայականությունը միայն արտաքին գործը պահանջելով չէ բավականանում` նա պահանջում է նաեւ համապատասխան ներքին զգացմունք. ամենից առաջ սեր կամ իսկական ցավակցություն ու բարեհաճություն է կամենում նա: Ցավակցություն դեպի կենդանիները, որը սակայն չափազանցության է հասցնում եւ միանգամայն արգելում է մսակերությունը: Ընդունված բան է, որ Հնդկաստանը միայն այն ժամանակ նոր ույժ եւ կյանքի ընդունակություն կստանա, երբ մսակերոիթյունը կրկին տարածվի այնտեղ: Այս է բուդդայականության բերած օգուտը Հնդկաստանին եւ մարդկության: Բուդդայի ավետած փրկությունն անգամ չէ վերաբերում ամբողջ մարդկության, այլ իսկապես միայն ճգնավորներին: Ի նակատի պիտի ունենալ սակայն նաեւ, որ մի ամբողջ շարք հիվանդություններ ունեցողները ամենեւին ճգնավոր դառնալու իրավունք իսկ չունին, իսկ ուրեմն միանգամայն զրկված են փրկությունից, այն ինչ քրիստոնեության հիմնադիրը ոչ միայն առողջների, այլ առավել հիվանդների համար եկավ` նրանց մխիթարելու եւ փրկություն քարոզելու: Երկար ժամանակ մարդիկ սիրում էին Բուդդային փառաբանել իբրեւ սոցիալական բարենորոգչի եւ նրան վերագրում էին մի մեծ հաղթություն ընդդեմ դասակարգական խտրության, սակայն այսօր բոլորը գիտեն լավագույն աղբյույներից, որ նա այդ բանում հաղթող լինել չէր կարող, քանի որ դրա դեմ կռիվ չէ մղել: Այսքանը միայն ուղիղ է, որ նա միաբանության մեջ հիրավի դասակարգ գոյություն չունի. այստեղ իրար հավասար ճգնավորներ են ամենքը: Սակայն այն մարդիկը, որոնց հետ Բուդդան սովորաբար գործ ունի, ոչ թե աղքատներն ու ստորիններն են, այլ հարուստներն ու բարձրերը` նոքա իսկապես, որոնց հետ բարձր բաների հետ խոսել կարելի է: Ուրիշ կերպ էլ չէր կարող լինել այնտեղ, ուր ոչ թե մարդկային հոգու կապը յուր Աստուծո հետ գտնել են աշխատում, այլ իրենց անգիտության մեջ ձգտում են մարդկային տանջանքի գաղտնիքը բաց անել: Ինքը Բուդդան ասում է, որ յուր օրենքը ծանր ու խորին է եւ հասարակ մահկանացուների համար անհասկանալի: Հիսուս բոլորովին այլ կերպ է մտածում. Նա փառաբանում յուր Երկնավոր Հորը, որը յուր հայտնությունը իմաստուններից ու գիտուններից ծածկել է, տղաներին ու տհասներին հայտնագործելու համար (Մատթ. 11, 25). նույն կերպ է մտածում նաեւ Պողոս առաքհալը (Ա Կորնթ. 1, 27): Եւ չնայելով որ քրիստոնեության այս արիստոկրատական ուղղությունը շատերին ատելի, այնվամենայնիվ ցույց է տալիս մեր կրոնի իսկական մարդկայնությունը եւ հանրամատչելիությունը:

Շատ հետաքրքնական է նաեւ երկու կրոնների բռնած դիրքը դեպի կանանց հարցը: Բուդդայականության տեսակետից կանայք անհասկանալի եւ անքննելի են այնպես, ինչպես ձկների ճանապարհները ծովերում: Նոքա ճշմարտությունը ստի եւ սուտը ճշմարտության տեղ են ընդունում, հաստատ են ինչպես անապատի ավազը, ահռելի ինչպես օձը: Բուդդան եւ յուր սիրելի Անանդան միանգամ խոսում են միմհանց հետ. «Ինչպե՞ս պետք է պահենք մեզ կանանց նկատմամբ», հարցնում է Անանդան: Բուդդան պատասխանում է. «Կանանցից միշտ խույս պիտի տալ, Անա՜նդա».- «Իսկ եթե արդեն ստիպված տեսել ենք նրանց այն ժամանա՞կ», հարցնում է աշակերտը.- «Չխոսել նրանց հետ, Անանդա՜», ասում է վարժապետը: «Իսկ եթե խոսել ստիպված լինենք».- Այն ժամանակ լավ պետք է հսկեք ձեզ վրա», ասում է Բուդդան:

Այդ պատճառով էլ Բուդդան կանանց Չէր ուզում ընդունել յուր միաբանության մեջ իբրեւ ճգնավորներ, բայց երբ զիջանելով յուր մոր թախանձանքներին, թույլ տվեց, նույն ժամանակ ասաց յուր Անանդային.- «Ինչ միաբանության մեջ որ կանայք մուտք գործեն, այնտեղ կդադարի սուրբ կյանքը»: Անդամ ընդունելուց հետո էլ կինը մարդուն հավասար չի ճանաչվում. կանանց պարտքն է, եթե նրանք 100 տարի առաջ էլ անդամ ընդունված լինին, յուրաքանչյուր նորամուտ ճգնավորի առաջ ոտքի կանգնել եւ խորին հարգանքի նշաններ ցույց տալ: Կնոջ ամենամեծ մխիթարությունը մնում է, որ նա մի այլ վերածնության ժամանակ այլեւս իբրը կին աշխարհ չգա: Քրիստոնեության մեջ այլ է պատկերը. այստեղ շատ սիրող կնոջ շատ մեղքերին է թողություն տրվում (Ղուկ. 7, 47). Քրիստոսին օծող կնոջ պատմությունը պիտի պատմվի ամեն տեղ, ուր որ ավետարանը քարոզվի (Մատթ. 26, 13). կանայք են կանգնած խաչի տակ, ու Քրիստոս յուր մորը ցույց տալով ասում է յուր աշակերտին`«Ահա քո մայրը» (Հովհ. 19, 27). եւ կանանց հետ այսպես վարվողը միայն քրիստոնեությունն է:

Այս բոլորով չենք կամենում ի հարկե բուդդայական բարոյագիտության բարձրությունը ուրանալ. միայն այսքանը հաստատուն է, որ ավելի բարձր դասել քան քրիսռոնեությունը ոչ մի կերպով կարելի չէ: Բուդդայականությունն էլ ասում է, որ թշնամուն թշնամաբար չպիտի վերաբերվել, բայց ի՞նչ մտքով. «Թշնամությունը չի վերանա թշնամությամբ, այլ ոչ թշնամությամբ». ուրեմն միայն խաղաղություն գտնելու համար է, որ բուդդայականությունը ներելը ավելի լավ է գտնում, քան վրեժը: Բուդդայականության մեջ գոյություն չի կարող ունենալ նաեւ անձնազոհություն, որովհետեւ բուդդայականության համար կյանքը տանջանք է եւ ոչ մի արժեք չունի, իսկ արժեք չունեցող բանի զոհելը նմանապես անարժեք է: Մինչեւ անգամ ապագա կենքի հույսը չէ կարող զուտ եւ անկեղծ լինել, որովհետեւ եթե մեկին այս կյանքը անարժան բան է երեւում, չէ կարող մի ապագա կյանքի համար ցանկություն ունենալ. անարժեք կյանքի տանջանքները կխեղդեն նրա մեջ ցանկություն եւ հույս, նաեւ այն ապագա կյանքի նկատմամբ: Եւ այս կրոնը համեմատում են շատերը քրիսրոնեության հետ եւ ավելի բարձր են գտնում, միեւնույն ժամանակ միամտաբար հավատալով, թե իսկապես Քրիստոսից 5-6 դար առաջ աշխարհ եկած բուդդայականությունը լիովին համապատասխանում է ներկա գիտության: Մեր ամբողջ հոդվածից երեւում է, թե որքան ծիծաղելի է այդ կարծիքը: Մենք քրիստոնյաներս կարող ենք ասիական այդ մեծ մտքի վրա զարմանալ, բայց նրան թողնել, որ մեռած մնա, քանի որ մենք կարող ենք կյանք փնտռել այնտեղ, ուր գտնել կարելի է, այնտեղ ու մարդկային հոգու եւ յուր կենդանի աստծո պատմությունը կա:
Հեղինակ` Երվանդ սարկավագ