XIX դարի ամերիկյան մայրցամաքում առաջացած կրոնական շարժումների ընդլայնումը և տարածումը ամերիկյան մայրցամաքից դուրս սկսվեց արդեն XX դարի սկզբին։ Նոր աշխարհը Հին աշխարհի նմանողությամբ վերաստեղծելը, փաստորեն, այդ շարժումների մեջ բացահայտ կերպով է արտահայտվում։ Ժ. Սմիթի հայտնությունները Երուսաղեմն ու Իսրայելը տեղափոխեցին օվկիանոսից այն կողմ՝ արևմուտք, Միլլերն ու Ռասելը գուշակեցին աշխարհի վախճանի օրը, նշեցին տեղը, ուր պետք է իջներ Հիսուս։ Սկզբունքորեն ամերիկյան մայրցամաքի, ինքնահաստատմանե ծրագրերը ի չիք դարձան և, բնականաբար, պետք է սրան հետևեին նոր շարժումներ, որոնք, ծնունդ առնելով արևմուտքում, թույլ չտային այդ նույն սխալներն ու հուսախաբության տանող քարոզությունները։ Այդպես, XIX դարի վերջին օրը՝ 1900 թ. դեկտեմբերի 31-ին, ամերիկյան մայրցամաքում ծնունդ առավ հերթական կրոնական շարժում, որը բնականաբար, ընդունելով մնացած բոլորի սխալ լինելը և միայն իր ճշմարիտ լինելու սկզբունքը, ինքնատիպ դարձավ իր վերին աստիճանի մակերեսային աստվածաբանական մտքով։ Այդ շարժմամբ էր, որ հիմք դրվեց մակերեսային կրոնական շարժմումների, որոնք չունենալով ոչ մի սուրբգրային հիմնավորում, աճեցին՝ հիմնավորվելով և արմատավորվելով անհատների անձնական փորձառությունների վրա, ցանկացած քամուց շեղվելով և տարուբերվելով դավանական լաբիրինթոսներում, ամեն անգամ ընդլայնվելով և տարածվելով՝ նորանոր անդամներ ներգրավելով, որոնց կրոնական արմատները նույնքան մակերեսային են… Հոգեգալստական կամ Պենտեկոստեական շարժումն էր, որ ծնվեց XX դարի արշալույսին… Բայց այս շարժումը ևս, մյուսների նման, նորություն չէր եկեղեցու համար. այն ունեցել էր իր նմանակները անցյալում, որոնց համար Պատմությունը տվել էր իր վերջնական գնահատականը։ Դա մոնատանականությունն էր և բարեշրջման ժամանակների ծնունդ հանդիսացող բազում կրոնական շարժումներ։ II դարի կեսին, Փռյուգիայում նորադարձ նախկին մի հեթանոս քուրմ, Մոնտանոս անունով, իրեն հռչակեց մարգարե (42, էջ 84): Երկու մարգարեուհի՝ Մաքսիմիլլան ու Պրիսկիլլան, Մոնտանոսի համախոհներն էին։ Այդ նոր պարակլետը՝ մխիթարիչը, հայտարարում էր, որ Հիսուս Քրիստոս պիտի իջնի Փռյուգիայում՝ Պեպուզա քաղաքի մոտ և նա սկսում է իր համախոհների հետ հավաքվել և սպասել նրան։ Նշենք, որ Սմիթը, Միլլերը Հիսուսին ,իջեցնում էինե ամերիկյան մայրցամաքում, իրենց բնակավայրերի մոտ, ինչպես Մոնտանոսը։ Մոնտանականների քարոզությունները աշխարհի վախճանի օրվա մոտալուտ լինելու մասին, պահանջում էր նորանոր հայտնություններ՝ դրան սպասող և իրեն հավատացող ժողովրդի համար։ Փռյուգիացի մարգարեն, որպես Վերջին օրերի աստվածային հայտնությունները աշխարհին հայտնող մարգարե (հմտ. Ժոզեֆ Սմիթի հետ), ներկայացավ որպես ,խողովակե, որի միջոցով այդ հայտնությունները տրվում էին աշխարհին։ Ընդ որում, այդ հայտնությունները տրվում էին մարգարեին և մարգարեուհիներին հուզավառության (էկզալտիկ) վիճակում գտնվելիս։ Պաշտամունքի ժամանակ ընկնելով մտահափշտակության (էքստազ) մեջ, այդ մարգարեները սկսում էին խոսել, իրենք էլ չիմանալով թե ինչ, իսկ ներկաները գրի էին առնում այդ խոսքերը և այն ներկայացնում որպես Աստծու խոսք, որպես նոր հայտնություն։ Եվսեբիոս Կեսարացին, գրելով մոնտանականների մասին, այսպես է նկարագրում նրանց.
,Շամբշաբար, անճահս (անպատշաճ) և օտարաձայն բարբառէինե (43, էջ 376): ,Շամբշաբարե բառը թարգմանվում է մոլագար, խելագար բառերով։ Պաշտամունքային այդ ձևը, երբ մոլագար, օտարաձայն բարբառում էին, նույնն է, ինչ որ այսօրվա շատ աղանդավորների պաշտամունքային կամ ինչպես իրենք են ասում, ,փառաբանմանե ձևը։ Եկեղեցու պատմությունը նման ,շամբիշե աղանդների՝ մոնտանականությունից հետո, այլևս չի հիշում մինչև XVII-XVIII դարերը, երբ բարենորոգչական շարժման (ռեֆորմացիա) հաջորդած բազում ճյուղավորումներ սկսեցին որդեգրել պաշտամունքային շամբիշ ձևերը, իհարկե, հավատալով, որ այդ ունի աստվածային ծագում։ Ոմն Ֆոքս, Շոտլանդիայից, Մոնտանոսի նման իրեն հռչակեց երկնային կոչում ունեցող՝ այս աշխարհը կարգի բերելու և Քրիստոնեությունը ուղղելու համար։ Ֆոքսը գտնում էր, որ Ս. Գիրքը ինքն իրենից մեռած գիրք է ներկայացնում։ Այն կենդանացնելու փոխարեն պետք է հավատացյալը պայծառանա, ներքնապես լուսավորվի Սուրբ Հոգու միջոցով։ Իրենց հավաքներում, կենտրոնանալով, նրանք ձգտում էին ներքնապես լուսավորվել՝ լռության մեջ մնալով և երկարատև ,ինքնախոկումներիցե հետո պայծառություն ստացողը սկսում էր մարգարեանալ, որի խոսքերը ընդունում էին որպես նոր հայտնություն մարդկությանը։ Այս դավանանքով, բնական է, նրանք ամենևին կարիք չեն ունենա ո՜չ Սուրբ Գրքի, ո՜չ որևէ խորհրդի կամ որևէ կրոնական պահանջմունքի։ Մոնտանոսի նման Ֆոքսն էլ երկնային հայտնությունները ստանում էր մտահափշտակության (էքստատիկ) վիճակում՝ ինչպես ինքն էր ասում, անմիջապես Աստծուց, Սուրբ Հոգու միջոցով։ Հետևաբար, ամեն մեկը, ինչպես պնդում էր Ֆոքսը, անմիջապես լուսավորվելով Սուրբ Հոգուց, իմանում էր ամեն անհրաժեշտ բան և, բնականաբար, կարիք չուներ ոչ եկեղեցու, ոչ էլ՝ Սուրբ Գրքի։ Հավաքվելով միասին նրանք, քվակերները (քվակեր՝ անգլերեն quake = դող, դողացնել, ըստ Փիլիպ. 2:12 համարի) սպասում էին որպեսզի իրենցից մեկն ու մեկը ,պայծառությունե ստանա, սկսի մարգարեանալ, հայտնի երկնային Աստծու կամքը։ Պաշտամունքային այդ ձևը, անշուշտ, հեթանոսական ծագում ունի, հոգեպաշտների՝ սպիրիտիստների այդ ժամանակ տարածված արարողություններից էր։ XVIII-XIX դարերին ի հայտ են գալիս նաև այլ կրոնական շարժումներ, որոնց հավատամքը նույնն է, ինչ որ այսօրվա խարիզմատիկ շարժման հավատամքը։ Օրինակ Անգլիայում, Էդ. Իրվինգի (1792-1834) հետևորդները՝ իրվինգիստները, քարոզում էին առաքելական ժամանակների շնորհների անհրաժեշտությունը, որոնք պիտի փոխանցվեին և ի հայտ գային նաև իրենց ժամանակներում։ Այդ շնորհների մեջ իրվինգիստները տեսնում էին լեզվախոսությունը, բժշկությունը, մարգարեությունը և այլն։ Իրվինգիստներին զուգահեռ Անգլիայում առաջ եկավ մի նոր շարժում ևս, որի հիմնադիրը եղավ անգլիկան եկեղեցու քահանա Դերբին։ Նա մերժում էր ամեն ինչ, քարոզելով կրոնական ազատություն՝ մերժելով բոլոր հավատամքներն ու հարանվանությունները։ Նա միայն հաղորդությունն էր ընդունում որպես հավատացյալների միության խորհուրդ։
Այս ծայրահեղ կրոնական շարժումները, նրանց առաջ քաշած սկզբունքները դուռ բացեցին հետագայում բազմաթիվ նորանոր ճյուղավորումների առաջացման համար։ Կրոնական այս ազատականությունը, իր սկզբունքներով հանդերձ, այն աստիճան ազատագրեց ,մարդկությունըե, որ ամեն մեկին հռչակեց թե՜ քահանա, թե՜ թագավոր, թե՜ մարգարե, թե՜ տեսանող, թե՜ առաքյալ և հեռանալով ուղղափառ քրիստոնեությունից, անգամ որդեգրեց հեթանոսական տարրեր, որոնք թափանցել էին արևելյան կրոնների ծիսական արարողություններից։ Այդ ազատական շարժմանը դեմ կանգնեց ֆունդամենտալիզմը, որը լինելով պահպանողական շարժում, աշխատում էր թույլ չտալ նորամուծությունների մուտքը, այն համարում էր վտանգավոր և կործանարար։ Ֆունդամենտալիստական շարժումը XIX-XX դդ ընդգրկեց հիմնականում բողոքական, մեթոդիստ եկեղեցիները կամ ավետարանական շարժումը։ Ֆունդամենտալիզմի հետ միասին առաջ եկավ Սրբության շարժումը, որը հիմնվելով Ջ. Վեսլիի առաջ քաշած այն սկզբունքի վրա, ըստ որի հավատացյալը ,արդարացմանըե զուգահեռ պետք է նաև ,սրբանաե իր կյանքի ընթացքում։ Այս հավատամքի վրա խարսխված, մեր դարասկզբին առաջ եկավ մի շարժում, որը տրամաբանական զարգացումն էր վերը թվարկած շարժումների և նրանց ժառանգորդը, շարժում, որը իրվինգիստներից որդեգրեց պաշտամունքի էքստատիկ արարողակարգը, հուզականության վառ արտահայտմամբ առաջ բերելով հոգեբանական զանազան երևույթներ (որն էլ շատ հեշտությամբ ընկալում են ,մակերեսայինե քրիստոնյաները), որին նրանք վերագրեցին աստվածային ծագում և առաջնորդություն։ ,Մանկությունը հիշելուե սկզբունքը, որը բնորոշ էր ամերիկյան մայրցամաքի կրոնական շարժումներին, XX դարի մոնտանականների համար ամենակարևոր սկզբունքը դարձավ. Նրանք քարոզում էին, որ այն, ինչ տեղի է ունեցել առաքելական շրջանում, կարող է կրկնվել նաև մեր օրերում։ Սուրբ Հոգու պարգևներից առանձնացնելով լեզվախոսությունը (գլոսսոլալիա), հոգեգալստականները այն համարեցին պարտադիր ամեն հավատացյալի համար, դրանում տեսնելով Սուրբ Հոգով մկրտված լինելու նշանը։ Սրբության շարժման ղեկավարները քարոզում էին, որ փրկության առաջին աստիճանին՝ արդարացմանը (առաջին օրհնություն) պիտի հաջորդի սրբացումը (երկրորդ օրհնություն): Իսկ սրբացմանը պիտի հաջորդի մի երրորդ օրհնություն՝ Սուրբ Հոգու մկրտությունը, որը պիտի ուղեկցվի լեզվախոսությամբ, ընդ որում, այդ երրորդ օրհնությունը պետք է լինի շարունակական, կրկնվող։ 1901 թվականի հունվարի 1-ին, Թոփեքայում (Կանզաս) Սրբության շարժման ջատագով Չ. Պարհեմը և իր խմբերից մեկը երկարատև աղոթքներից հետո, փորձում էին իմանալ, թե ի՞նչն է պակասում իրենց՝ կենդանացնելու իրենց շարժումը և տարածելու այն աշխարհով մեկ։ Պատասխանը եղավ այն, որ նրա աշակերտուհիներից մեկը՝ Ա. Օզմանը ստացավ ,երրորդ օրհնությունըե և սկսեց խոսել այլ՝ անհասկանալի լեզվով։ Այդպես ծնվեց մի շարժում, որը բոլոր հարցերի պատասխանը տեսավ հենց այդ մեկ երևույթի մեջ՝ լեզվախոսության (գլոսսոլալիայի) մեջ։ Պարհեմը, նրա ընկերներից Դ. Սեյմուրը սկսեցին քարոզել այդ օրհնության նոր ձևը՝ հղում կատարելով Վերնատանը կատարված դեպքին՝ Հոգեգալստյան օրը։ Բնական է, որ հոգեգալստականների շարժումը պետք է թափանցեր առաջին հերթին բողոքական հարանվանություններից ներս, այնտեղ, որտեղ ծնվել էին իրենք։ 60-ական թվականներին հոգեգալստականությունը թափանցեց անգամ կաթոլիկների մեջ, որոնք խրախուսեցին այդ շարժումը։ Այս է պատճառը, որ բողոքական հարանվանությունները հոգեգալստական շարժում չեն դիտում որպես աղանդավորական և խիստ ծայրահեղ շարժում, ու այդ շարժումը իրենց հրատարակություններում չի ներկայացվում որպես այդպիսին։ Ուղղափառ արևելյան շատ վարդապետներ հոգեգալստական շարժումը որակում են ոչ միայն աղանդավորական, այլ նաև հեթանոսական, նկատի ունենալով նրանց պաշտամունքի հեթանոսական, մարմնական, մակերեսային ձևերը (45, էջ 114): XX դ. 50-ական թվականներին հոգեգալստական շարժումը ընդլայնելով իր աստվածաբանական հիմնադրույթները, առաջ է բերում խարիզմատիկ շարժումը, որոնք ընդունելով հոգեգալստականների բոլոր գաղափարները, մասնավորապես շեշտը դնում են միայն պարգևների վրա (ոչ միայն Լեզվախոսության), նրանց բազմակողմանի դրսևորման վրա։ Մեզանում՝ Հայաստանում, հոգեգալստական շարժումը թափանցել է Ռուսաստանից, Ուկրաինայից՝ 70-ական թվականներին, երբ բողոքական համայնքից մի ստվար խումբ առանձնանալով՝ սկսեց այդ նոր երևույթը՝ լեզվախոսությունը տարածել և քարոզել Հայաստանի շրջաններում։ Հոգեգալստական շարժման մեջ նկատվում է երկու ընդգծված շերտ՝ չափավորներ և ծայրահեղներ։ Առաջինները քարոզում են, որ փրկության համար անհրաժեշտ և բավարար է առաջին երկու օրհնությունները՝ արդարացումը և սրբացումը։ Իսկ գլոսսոլալիան թեև համարվում է ոչ անհրաժեշտ, բայց՝ խրախուսվում է։ Երկրորդ շերտի ջատագովները գտնում են, որ այդ երկու օրհնությունները անբավարար են փրկվելու համար, և այդ օրհնություններին ավելացնում են երրորդ օրհնությունը՝ Սուրբ Հոգու մկրտությունը՝ գլոսսոլալիայի ուղեկցությամբ: Այդ երեք օրհնությունները անհարժեշտ և բավարար են համարում փրկության համար։ Մնացած քրիստոնյաներին նրանք չեն ընդունում որպես քրիստոնյաներ, այլ դիտում են որպես մոլորվածներ, որոնց անհասանելի է ճշմարտությունը՝ այսինքն Սուրբ Հոգով մկրտությունը։ Հայաստանում, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհում հոգեգալստականների մեջ գերակշռում են այդ երկրորդ տեսակետի ջատագովները։ Այսպիսով, հոգեգալստականների վարդապետությունը քննելու համար պետք է քննել ընդամենը մեկ հասկացողություն. ի՞նչ է նշանակում Սուրբ Հոգու մկրտությունը և ինչպե՞ս է այն արտահայտվում։ Մնացած ամեն ինչ բխում է այդ հարցի պատասխանից։ Նրանց հրատարակած գրքերում և թերթիկներում (մեծամասամբ ռուսերեն լեզվով) հետաքրքրությունների շրջանակը բովանդակվում է միայն մեկ հարցի շուրջ՝ ,հրաշագործությանե տարրի շուրջ։ Նրանց միացնողը ոչ թե Հիսուս Քրիստոսն է, այլ ,լեզվախոսությունըե։ Այդպիսի կապով միաբանվածներն էլ հեշտությամբ կարող են տրոհվել ու բաժանվել, որի ականատեսն ենք լինում ամեն օր։
