Հետաքրքրական է Յուլիանոսի յաջորդների քաղաքականութիւնը հեթանոսութեան նկատմամբ: Քրիստոնեայ ամբոխը կայսեր մահից անմիջապէս յետոյ սկսում է կործանել ու յափշտակել հեթանոսական տաճարների գոյքերը, պատճառաբանելով, որ այդպէս են վարուել նաև քրիստոնէական եկեղեցու հետ Յուլիանոսի ժամանակ: Սակայն կայսրները իրենք չէին կարող անմիջապէս վերադառնալ Յուլիանոսից առաջ եղած քաղաքականութեանը հեթանոսութեան նկատմամբ: Կրկին սկսուում է մի շրջան, որի մէջ ամենից առաջ բոլոր կրօնները հանդուրժելի են հռչակուում և կամաց կամաց միայն քրիստոնէութիւնը դարձեալ միակ իշխողն է դառնում: Այս շրջանում Թէոդոսն է այն դերը կատարում, որ մի ժամանակ Կոստանդինն էր կատարել:
Ընդհանուր հանդուրժողութեան սկզբունքը դրեց Յոբիանոսը, վերադարձնելով եկեղեցուն իւր իրաւունքները, հեղինակութիւնն ու ստացուածքը: Նոյն քաղաքականութեանը որոշեցին հետևել առանց հեթանոսութեանն հալածելու նրա յաջորդները Վալենտինիան և Վալենս: Վալենտինիանի պալատում ազատ ել ու մուտք ունէին ո՛չ միայն եպիսկոպոսները, այլ և փիլիսոփաները: Այնուամենայնիւ Վալենտինիանի համակրութիւնը քրիստոնեաների կողմն էր: Վերջը մի դաւադրութեան պատճառով, մանաւանդ Վալենսը ստիպուած զգաց իրեն խիստ կերպով հալածելու Յուլիանոսի շրջանին պատկանող մարդկանց: 375-ից Վալենտինիանի տեղն անցաւ Գրատիանոսը, որը մերժեց Պոնտիֆեքս Մաքսիմուսի զգեստը հագնել, ասելով, որ վայել չէ այն քրիստոնեային: Բայց ամբողջ դրութիւնը նոյնը մնաց, քանի դեռ Վալենսը կենդանի էր (378): Սակայն 379-ից սկսուեց Թէոդոս Մեծի ժամանակը (մինչև 395): Գրատիանոսը, որ իշխում էր Արևմուտքում, ընկաւ այս տաղանդաւոր և միևնոյն ժամանակ ոգևորուած Նիկիական քրիստոնեայի բացարձակ ազդեցութեան ներքոյ: Գրատիանոսը սկսեց աւելի խիստ քաղաքականութեան հետևել հեթանոսութեան նկատմամբ Արևմուտքում, ուր զօրեղ պառակտում չկար, Մայլանդի զօրաւոր Ամբրոսիոս եպիսկոպոսի ազդեցութեամբ և Թէոդոսի հաճութեամբ: 382-ին նա հրամայեց այլ ևս ոչինչ չտալ պետական գանձարանից հեթանոսական քրմերին և կրճատել նրանց արտօնութիւները: Երիտասարդ Գրատիանոսի սպանումը ապստամբ Մաքսիմոսի ձեռքով հեթանոսներին երևաց իբրև աստուածային պատիժ: Վալենտինիան Բ. անցաւ նրա տեղը, որից որոշ զիջումներ ստանալ յոյս ունէին հեթանոսները. բայց Ամբրոսիոսի ազդեցութիւնը դեռ զօրեղ էր և կայսրը միայն հրամայեց արգելել հեթանոսական տաճարների յափշտակումը:
Արևելքում 386-ից սկսած Թէոդոսը հետևում է աւելի խիստ քաղաքականութեան և հրամայում է տաճարները փակել: Զինուորներն ու «սևազգեստները», այսինքն վանականները մրցում էին իրար հետ տաճարները քանդելու մէջ: Զևսի հրաշալի տաճարը Ապամէայում (Ասորիք) հրոյ ճարակ է դառնում. Աղէքսանդր Մեծի շինած նշանաւոր Սերապիսի տաճարը Աղէքսանդրիայում, հեթանոսութեան վերջին գլխաւոր կենդրոնը, կործանում են քրիստոնեաները Թէոփիլոս եպիսկոպոսի առաջնորդութեամբ: Թէև հեթանոսները վրէժ են առնում Ապամէայի եպիսկոպոսից՝ նրան այրել տալով, բայց հին տաճարների տեղ քրիստոնէական եկեղեցիներ կառուցին: Երկինքը լռեց, իսկ Նեղոսը իւր շնորհը աւելի էր բաշխում այժմ, քան թէ առաջ:
389-ից սկսած Արևմուտքում էլ դրութիւնը խստանում է. մի կողմից Ամբրոսիոսի, միւս կողմից Թէոդոս Մեծի ազդեցութիւնը, որ այդ ժամանակ Մայլանդ էր եկել և որին Ամբրոսիոսը ստիպել էր եկեղեցական ապաշխարանքի ենթարկուել մի արիւնահեղութեան համար, ստիպում են Վալենտինիան Բ.-ին 391-ի մի հրամանով արգելել տաճարներ մտնելը: Սակայն 392-ի Հոգեգալստեան շաբաթ օրը գտան Վալենտինիանին Վիեննում իրեն կախած:
Թէոդոսը դարձաւ միապետ: Արդէն 392-ին նոյեմբերին նա արգելեց հեթանոսական պաշտամունքը. 394-ին վերջին անգամ կատարուեցին Օլիմպիական խաղերը: Երբ 395-ի Յունուարի 17-ին Թէոդոսը մեռաւ, նրա Աստուածը տիրել էր արդէն Արևելքն ու Արևմուտքը: Ամբրոսիոսը նրա վերայ դամբանական խօսեց, իրաւամբ շեշտելով, որ այս կայսեր ժամանակ քրիստոնէութիւնը ո՛չ միայն քաղաքականութեան վրայ է ազդում, այլ գրաւել է նաև այս աշխարհի հզօրների սրտերը:
Արկադիոսը (395-408) և Թէոդոս Բ. (408-450) շարունակեցին հեթանոսութեան հալածանքը. վերջինը հրամայեց մինչև անգամ այրել բոլոր հակաքրիստոնէական գրուածքները, յատկապէս Պորփիւրիոսինը (448): Հեթանոսները չէին կարող ո՛չ մի պետական պաշտօն ստանալ: Նրանց թիւն սկսում է հետզհետէ պակասել և այն դրութիւնն է առաջ գալիս, որ 423-ին կայսրը այն ձևով է խօսում, իբր թէ այլևս հեթանոս չկայ պետութեան մէջ: Բայց հեթանոսները դեռ շարունակեցին իրենց գոյութիւնը պահպանել, և մինչև անգամ Յուստինիանոս կայսրը (527-565) ստիպուած էր զգում իրեն նրանց դէմ միջոցներ ձեռք առնել: Յուստինիանոսը իրաւազուրկ հրատարակեց նրանց կալուածքներ ունենալու, և փակեց Աթէնքի փիլիսոփայական դպրոցը, որ գտնւում էր ամբողջովին հեթանոս Նոր-Պղատոնականների ձեռքին: Արևմուտքում էլ Հոնորիոս կայսրը (395-423) և նրա գեներալ Ստիլիխօն զրկեցին հեթանոսներին իրենց վերջին ստացուածքներից և այրել տուին սրբազան գրքերը:
Այդպիսով քրիստոնէութիւնը բռնեց պետական պաշտամունքների տեղը, դարձաւ պետական կրօն և սկսեց ի հարկէ նաև բոլոր արտօնութիւնները վայելել: Պետութիւնը սկսում է մեծամեծ կալուածներ շնորհել քրիստոնէական եկեղեցուն. նրան են տալիս նաև հեթանոսական տաճարների յարքունիս գրաւուած ստացուածքը: Եկեղեցին ու եկեղեցականութիւնը հետզհետէ ազատ է հրատարակւում պետական հարկը վճարելուց և այլ ծառայութիւնները կատարելուց: Նոցա իրաւունք է տրւում իրենց սեպհական դատաստանն ունենալու, եպիսկոպոսի իշխանութեան ներքոյ, որին ենթարկւում էին ո՛չ միայն հոգևորականները, այլ և շատ դէպքերում նաև աշխարհականները. օրինակ մահացու յանցանքների, ինչպէս ուրացութեան դէպքում, որի պատիժը եկեղեցական հաղորդակցութիւնից զրկելն էր: Այդ դէպքում ամենաբարձր իշխանութիւն ունեցող աշխարհականներն անգամ, մինչև իսկ կայսրները, ստիպուած էին հնազանդուել եպիսկոպոսի դատաստանին (Թէոդոս): Եկեղեցուն է վերապահւում սկզբում լռելեայն, Ե. դարում արդէն օրինական կարգով, նաև սիրոյ գործունէութիւնը՝ խեղճերի, աղքատների խնամատարութիւնը: Անարդար ու մեղաւոր աշխարհի մէջ եկեղեցին էր սիրոյ ապահով ապաստանարանը:
Բայց այդ բոլոր առաւելութիւնների հետ եկեղեցին մի այնպիսի դրութեան մէջ է մտնում, որ հակառակ էր նրա սկզբունքներին: Եկեղեցու բարձրագոյն կառավարիչն ու գլուխը դառնում է կայսրը. նա է քրիստոնէական Pontifex maximus-ը, Summus episcopus-ը, կամ ինչպէս Եւսեբիոս Կեսարացին է ասում Կոստանդնի համար -episkopoz koinoz : Կայսրը դառնում է եկեղեցու համար օրէնսդիր մարմին մի կողմից իւր հրամանագրերով, իսկ միւս կողմից նրանով, որ նրան են վարապահում եկեղեցական ժողովների վճիռներն հաստատելու իրաւունքը: Մենք կտեսնենք, թէ ի՜նչ դեր են խաղում կայսրները եկեղեցական ժողովներում, ի՞նչ միջոցներով իրենց կամքը կատարել են տալիս, ի՜նչպէս երբեմն միանում են մեծամասնութեան հետ, իսկ երբեմն բացարձակ կերպով պահանջում, որ իրենց կամքը օրէնք լինի եկեղեցու համար: Կայսրն իրաւունք ունի մասնակցելու եպիսկոպոսների ընտրութեան գործում. նա կարող է առաջարկել մէկին, երբեմն առանց այլ և այլութեան նշանակել. բայց յամենայն դէպս նրա իրաւունքն է ընտրեալին հաստատելը, թէև շատ քիչ են օգտւում այդ իրաւունքից: Ինչպէս ամբողջ պետութեան, այնպէս էլ քրիստոնէական եկեղեցու մէջ բարձրագոյն դատաւորը կայսրն է: Նա կարող է եկեղեցական պատիժը զօրեղացնել, օրինակ եկեղեցական հաղորդակցութիւնից կամ աթոռից զրկուածին աքսորել, ուրեմն հոգևոր պատժի վրայ աւելացնել մարմնաւորը:
Հռովմէական պետութիւնը սկսում է «Սուրբ պետութիւն» դառնալ, որովհետև նրա միացուցիչ հիմնաքարը ուղղափառ կամ օրթոդոքս եկեղեցին է: Թէոդոս Մեծի հրատարակած հիմնական օրէնքը 380-ին, որի համաձայն միայն Նիկիական քրիստոնեան է իսկապէս պետութեան իրաւատէր քաղաքացի, այս զարգացման գագաթնակէտն է: Հակառակ հեթանոսական պետութեան, քրիստոնէական-կաթոլիկական պետութիւնը սկզբունքով պէտք է անհամբերատար լինէր:
Եկեղեցու արած զոհաբերութիւնը շատ մեծ էր. արտաքուստ կորչում էր ճշմարիտ ընդհանրականութիւնը, ներքուստ՝ այն հոգևոր էութիւնն ու ազատութիւնը, որ համապատասխան էր նրա ոգուն: Իբրև պետութեան մասն եկեղեցին դառնում է մի քաղաքական կազմակերպութիւն, որի մէջ գլխաւոր տեղն են բռնում իրաւունքը և ո՛չ թէ հոգու ուղղութիւնը, պետութեան հաւատարմութիւնը և ո՛չ թէ հաւատը: Հէնց այդ պատճառով պետութիւնն էլ իւր կողմից զրկուեց այն ամենաարժէքաւոր բանից, որ եկեղեցին կարող էր ընձեռել նրան, և որը կարող էր յարատև կերպով օգնել պետութեանը: Ամենալուրջ մարդիկ երկուսից էլ երես դարձրին:
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ
