Նույնիսկ աթեիստական-մարքսիստական գաղափարախոսությունը խոստովանում էր, որ հիմնական փիլիսոփայական խնդիրն Աստծո գոյության հարցն է: Միայն թե մարքսիզմն այդ խնդիրը ձևակերպում էր այսպես. ո՞րն է առաջնայինը՝ նյո՞ւթը, թե՞ գիտակցությունը: Եվ այս հարցի պատասխանից կախված` փիլիսոփայական համակարգը համարվում էր կա՜մ մատերիալիստական, կա՜մ իդեալիստական:
Աստծո թեման, անկասկած, աշխարհայացքային գլխավոր հարցն է: Կարելի է ավելին ասել. Աստծո գոյության հարցը ոչ միայն փիլիսփայության, այլև մարդկային ողջ կյանքի գլխավոր հարցն է: Թե մարդն ինչպես է պատասխանում, դրանից շատ բան է կախված. հարաբերությունները մարդկանց, շրջապատող բնության, հասարակության, պետության հետ: Դա իրոք որ հիմնարար հարց է:
Եվ այսպես, մարդկանց մի մասը հավատում է, մյուս մասը` ոչ: Այսպիսին է իրողությունը, ինչը հարկավոր է խորապես վերլուծել: Ոմանք չեն հավատում այն պատճառով, որ իրենց մեջ կրոնական զգացումը զարգացած չէ: Մյուսները չեն կարող հավատալ, որովհետև իրենց բարոյական զգացումը մթագնած է ու գիտակցության մեջ բարու և չարի, ստի և ճշմարտության խառնաշփոթ է տիրում: Սակայն Աստծուն ճանաչելու ևս մեկ շատ կարևոր պայման կա:
Աստված վերզգայական աշխարհում է, ֆիզիկական տարածությունից ու ժամանակից դուրս: Իսկ մարդն իր բնությամբ պարփակված է ժամանակի ու տարածության մեջ: Այսպիսով` մարդը, հենվելով իր զգայությունների և բանականության վրա, կարո՞ղ է արդյոք ճանաչել այն, ինչ ֆիզիկական աշխարհի սահմաններից դուրս է. այս հարցի պատասխանն ակնհայտ է` ո՜չ, չի՜ կարող: «Ինչպես ոչ ոք երբեք իր մեջ ներս չի քաշել ամբողջ օդը, այնպես էլ ո՜չ միտքն է պարփակել, ո՜չ էլ խոսքերն են ընդգրկել Աստծո էությունը»,- ասում է Գրիգոր Աստվածաբանը: Եվ շատերը դրա հիման վրա եզրակացության են հանգում. վերզգայական աշխարհ ընդհանրապես չկա: Չէ՞ որ եթե ես չեմ կարող զգալ, տեսնել, լսել, տեղավորել, ընդգրկել, մաթեմատիկորեն վերլուծել այդ աշխարհը, նշանակում է` այն պարզապես չկա: Իսկ եթե վերզգայական աշխարհ չկա, հետևաբար չկա նաև Աստված:
Մարդկության ողջ պատմությունն Աստծո որոնման պատմություն է, քանի որ կյանքի գլխավոր հարցը` Աստծո գոյության հարցը, մարդկանց մշտապես տանջել է: Մարդկային քաղաքակրթության պատմությունն այդպիսի որոնումների մի ցայտուն պատկեր է ներկայացնում: Արվեստի` ճարտարապետության, քանդակագործության, գեղանկարչության, երաժշտության ամենանշանակալի ստեղծագործություններն այս կամ այն կերպ Աստվածայինի որոնումների հետ են կապված: Մարդկության` դեպի Աստված տանող փշոտ ու ոլորապտույտ ճանապարհին շատ խոչընդոտներ են եղել, այդ ճանապարհն ինքն էլ հաճախ դեպի սուտ աստվածներն էր տանում:
Շատ լավ հայտնի է, որ հին մարդիկ բնության ուժերը` որոտը, կայծակը, քամին, Աստծո հետ էին նույնացնում: Մեկ այլ դեպք էր, երբ մարդն աստվածության կերպար էր ստեղծում, որին օժտում էր իր սեփական հատկանիշներով ու որակներով` սիրով ու ցասումով, նյարդայնությամբ ու նախանձով: Հենց այդկերպ էլ առաջացել է հունական նշանավոր Օլիմպոսը` բնակեցված աստվածամարդկանցով:
Աստծո այդպիսի որոնումները կրոնների ի հայտ գալուն հանգեցրին, որոնք ընդունված է անվանել բնական կրոններ: Դրանք ծնվել են սեփական զգայությունների ու ուժերի վրա հենվող մարդու` Աստծուն ճանաչելու ցանկությունից: Բայց մենք արդեն խոսեցինք, որ դա անկարելի է, քանի որ Աստված մեկ այլ` վերազգայական աշխարհում է, ուր մարդուն տրված չէ մուտք գործել: Այդ աշխարհն անմատչելի է, ենթակա չէ ո՜չ մեր մտածողությանը, ո՜չ զգայություններին: Բայց այդ դեպքում արդյո՞ք Աստված ինքը չի կարող անցնել վերզգայական ու ֆիզիկական աշխարհների սահմանը` մարդու հետ հաղորդակցվելու համար: Սուրբ Գիրքն այդ հարցին դրական պատասխան է տալիս, քանզի «ինչ որ անհնար է մարդկանց համար, Աստծո համար հնարավոր է» (Ղուկ. ԺԸ 17): Աստված մարդկանց հատուկ կերպով իր մասին ինչ-որ բան իմանալու շնորհ է արել` դրանով իսկ նրանց օգնելով ոտք դնել Աստվածճանաչողության ուղուն: Այն ավետիսը, որ Աստված իր մասին հաղորդեց մարդկանց, կոչվում է Աստվածային Հայտնություն: Աստվածային Հայտնության շնորհիվ մարդիկ Աստծուն կարող են ճանաչել այն չափով, որ չափով Աստված իրեն հայտնելու շնորհ կանի:
Կիրիլ Պատրիարք Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո «Հովվի խոսքը»